Tibbi Bitkilerin tarihcesi

 

 Bitkilerin tedavi amacıyla kullanımı insanlık tarihi kadar eskidir. Eski uygarlıkların tıbbi bitkiler hakkındaki bilgilerini, kalan kitabeler ve arkeolojik materyallerden öğreniyoruz.

 Tarih öncesi dönemi: Yontma taş devri M.Ö. 50 000 yılları kitabeleri ve arkeolojik materyalleri.

 Mezopotamya dönemi: Sümer, Akad ve Asurlar M.Ö.3000 yıllarına ait arkeolojik materyaller.

 Mısır dönemi: M.Ö. 1550’de yazılmış bir papirüste kayıtlı 450 kadar hastalığa ve 811 reçeteye rastlanmış, bitkisel ve hayvansal kökenli ilaçların hastalıkların tedavisinde kullanıldığı anlaşılmıştır.

 Hitit dönemi: M.Ö. 1500 yıllarına ait Hitit tabletlerinde bulunan reçetelerde adamotu, alıç, arpa, buğday, safran, sarımsak gibi bitkilere rastlanılmıştır.

 Yunan dönemi: Dönemin önemli ismi Hipokrates (M.Ö. 460- 377), döneminde kullanılan 400 tür tıbbi bitkiden ayrıntılı olarak bahsetmiştir. Aristo (Aristoteles) (M.Ö. 384-322).

Roma ve Bizans dönemi: Birinci yüzyılda, Dioskorides’in yazdığı “Materia Medıca” kitabında 600’den fazla tıbbi bitki hakkında etraflı bilgi bulunmaktadır. Galen ise bit- kisel kökenli yeni preparat ve formüller geliştirmiştir.

 İslam dönemi: İslam uygarlığı döneminde Ebu Biruni, İbni Sina, İbni Baytar gibi büyük hekimler yetişmiştir. O devrin Türk bilgini meşhur İbn-i Sina yüzden fazla ilmî eser bırakmıştır. En büyük eserleri “Şifa” ve “Kanun fit-Tıb“dır.

 Selçuklu ve Osmanlı dönemi: Bu dönemde müslümanlar 1600’den fazla tıbbi bitkiyi biliyordu.

 19. yüzyılda tıbbi bitkiler üzerinde önemli ölçüde inceleme yapılmıştır. Bu dönemde ilaç sanayi de gelişmiştir. 1806’da afyondan saf morfin alkaloiti elde edilmiş ve morfinin uyuşturucu etkisi keşfedilmiştir. Bu sonuç bitkilerde aktif madde araştırmalarını teşvik etmiş, kısa zamanda striknin, veratrin ve kinin alkaloitleri, 19. yüzyılın ortalarındaysa bitkilerden diğer aktif maddeler (glikozitler, saponinler, reçineler vs.) izole edilmiştir. 20. yüzyılın başlarında, vitaminler ve antibiyotiklerin keşfi bilimde yeni sayfalar açmıştır. Bitkilerin tedavi etkileri hakkında araştırmalar halen devam etmektedir.

🪴

Mezopotamya kodeksinde; tahıl, sebze, ağaç kısımları, baharatlar, çeşitli yabani otlar, örneğin; Çin tarçını (Cinnamomun cassia), mersin ağacı (Myrstus communis), kekik (Thymus), söğüt (Salix), armut (Pyrus communis), köknar (Abies), incir (Ficus carica), hurma (Phoenix dactylifera), haşhaş (Papaver somniferum), banotu (Hyoscyamus), nane (Mentha), Rezene (Foeniculum vulgare), Safran (Crocus), Adamotu (Mandragora), hardal (Sinapis) gibi 250 bitkisel; bal, balmumu ve fil yağı, kaplumbağa, yılan gibi 180 hayvansal; alçı, bakır, kaya tuzu gibi mineral kaynaklı 120 drog tespit edilmiştir

Eski Hint’te eczacılık da çok gelişmiş olup Susruta’da 760’dan fazla drog kayıtlı idi. Ayurvedik metinler Eski Hint’te maserasyon, dekoksiyon, emülsiyon, filtrasyon gibi farklı yöntemlerin kullanıldığını göstermektedir. Eski Hint farmakopesinde kozmetikler, eliksirler, afrodizyaklar ve antioksidanlar bulunmaktaydı. Tedavide adamotu, alıç, arpa, banotu, dişotu, haşhaş, köknar, mersin, meyankökü, safran, sarımsak, sedir, susam, üzerlik ve zeytin gibi 760 bitkinin yanında antimon, boraks, civa gibi madensel kaynaklı maddelerden oluşan bileşik ilaç reçeteleri kullanılmaktaydı.

Hippokrates'in (M.Ö. 460-377) eserleri, eski ve orta çağın en yüksek tıp bilgisi olarak kabul edilmiş, hatta bugünün tıbbına bile etki yapmıştır. Hipokratla tıp bilimi, bağımsız bir bilim durumuna gelmiştir. Eserleriyle 200 kadar tıbbi bitkiyi tanıtmıştır. Eserlerinde bulunan drogların miktarı 400 kadardır, bunların çoğunu aralarında mahmude, ebucehil karpuzu, çöpleme, defne. rezene, haşhaş, afyon, kekik, nane gibi bitkisel kökenli droglar oluşturmaktadır (Baytop, 2001).

 İlaçların yapılışı, muhafazaları ve etkileri hakkında da etraflı bilgilerin verildiği eserde adı geçen bitkilerden bazıları şunlardır: Afyon, banotu, demirhindi, kâfur, karabiber, kargabüken, kenevir, kurtboğan, mahmude, ravent, sakız, sarısabır, tarçın vb.

  Prof.Dr. Fatmagül GEVEN

            🔬🔬🔬🔬🔬🔬🔬🔬🔬

     Şifalı Bitkilere Tarihten Bir Bakış

Mezopotamya’da çok eski uygarlıklar yaşamıştır. M.Ö 3000 yıllarında bu topraklarda kurulan Sümerler, Akadlar ve Asurlulara ait medeniyetlerde hastalıkların rahip hekimler tarafından sihir, büyü, bitkisel ve hayvansal ilaçlarla tedavi edilmeye çalışıldığı Ninova tabletlerinden öğrenilmiştir.

NİNOVA TABLETİ

Tabi ki bu tedavi şekillerinin çoğunu bitkisel ilaçlar teşkil etmektedir. Bu tabletler bilinen en eski tıbbi eserlerdendir ve bitkilerle yapılmış birçok reçete içerir. Anadolu ve Mezopotamya’da daha sonra kurulmuş Hitit uygarlığı hakkında bilgiler ise Boğazköy’de bulunan Hitit arşivinden çıkarılan tabletlere dayanmaktadır. Buna göre Hititlerin hastalığı tanrının insanları cezalandırması olarak kabul ettiği ve bunun için de tedavide bitkisel ilaçlarla birlikte sihre de başvurdukları anlaşılmaktadır. Mezopotamyalılar çınar, keçiboynuzu, şimşir, güzelavrat otu gibi Mısırlıların tanımadığı birçok bitkiyi ve ayrıca ban otu, haşhaş, adam otu gibi zehirli bitkileri de tanıyordu. Mezopotamyalılar ayrıca Hindistan’dan çeşitli hastalıklarda kullanmak üzere tarçın, zencefil, nar, kenevir gibi birçok bitki satın almıştır.

Mısır tarihiyle ilgili ilk bilgileri Heredot verir. Flavius Clemens M.S 200 yıllarında Mısır rahiplerinin tüm tıp bilgilerini altı kitapta topladıklarını, bunların anatomi, fizyoloji, ilaç reçeteleri ve kadın hastalıkları üzerine olduğunu yazmıştır. Mısır tıp tarihi hakkındaki en doğru bilgiler papirüslerden öğrenilmiştir. En ünlüsü 20,23 metre boyundaki Ebers Papirüsü’dür.

EBERS PAPİRÜSÜ

Edwin Smith Papirüsü ise yazılmış en eski cerrahi eserdir.

EDWIN SMITH PAPİRÜSÜ

Papirüs ve hiyerogliflerden Mısırlıların bugün kullandığımız bitkilerin en az üçte birini tanıdığı ve çeşitli hastalıklarda kullandığı anlaşılmıştır. Ardıç, adam otu, nar, keten tohumu, rezene, kimyon, sarımsak, turp, kekik, kırlangıç otu, kereviz, hardal ve tarçın adları okunabilen ve bu nedenle kullanıldığı bilinen bitkilerden bazılarıdır. Mısırlılar ilaç olarak kendi ülkelerinde yetişen bitkileri kullanmakla yetinmemiş, yeni kaynaklar ve bitkiler bulmak için Afrika’nın derinliklerine doğru kara ve deniz yoluyla birçok araştırma topluluğu göndermiştir.

Mısırlıların kullandıkları bitkileri çok iyi tanıdıklarına birçok örnek gösterilebilir: gebeliği önlemek için hazırlanan bir reçetede akasya uçlarının iyice öğütüldükten sonra bal ve hurmayla karıştırılması gerektiği yazar. Binlerce yıl sonra yapılan araştırmalar akasya uçlarında bulunan bir tür lastiğin sıvı maddelerle birleştiğinde laktik asit oluşturduğunu göstermiştir. Günümüzde bu amaçla kullanılan maddelerin çoğunda laktik asit vardır. Piramitler yapılırken binlerce çalışanı hastalıklardan korumak için sarımsak, soğan, turp verildiği bilinmektedir. Turp tohumunda ve suyunda bulunan bir maddeden 1948’de koli basillerine karşı antibiyotik yapılmıştır. Günümüzde soğan ve sarımsağın içerdiği maddelerin dizanteri, kolera, tifüs mikroplarına karşı etkili olduğu bilinmektedir.

Çin ve Hindistan’da da Mezopotamya uygarlığına paralel olarak bitkisel tedavide gelişmeler kaydedilmiştir. Hindistan’da binlerce yıl önce yapılan burun ameliyatlarından sonra iyileştirmeyi çabuklaştırmak, iltihaplanmayı ve enfeksiyonu önleyebilmek için bitkilerden yararlanılmaktaydı. Rig Veda metinlerinde M.Ö 2500’lü yıllarda 1000 şifalı bitkilerden bahsedilir.

Rig Veda Metinlerinden Bir Örnek

Çin uygarlığında ilk tıbbi eserin imparator Shen Nung tarafından yazıldığına inanılmaktadır. Pen-Tsao Ching adını taşıyan bu kitap 365 bitkiyi kapsamaktadır.

SHEN NUNG- PEN-TSAO CHING KİTABINDAN BİR SAYFA

Çinliler 4000 yıl önce öksürük ve akciğer hastalıklarında Ephedra adlı bir bitkiyi kullanıyordu. Bitkide bulunan efedrin adlı madde bugün astım ve bronşit hastalıklarında bronş açıcı olarak kullanılmaktadır. Çinlilerin en çok faydalandıkları bitkilerden ginsengden günümüzde de kan dolaşımını desteklemek için yararlanılmaktadır.

Mezopotamya ve Mısır medeniyetlerinden etkilenerek oluşan Yunan uygarlığı sırasında tedavi ve bitkisel ilaçlar hakkında çok önemli kitaplar yazılmış ve bu eserler senelerce Avrupa ve özellikle İslam tıbbına temel teşkil etmiştir. Bu dönemde M.Ö 1250’li yıllarda Eskülap efsanevi bir hekim olmuş, iki kız kardeşi Hygeia ve Panacea’nın yardımları ile bitkisel tedaviyi hastalarına uygulamıştır.

ESKÜLAP

Bu arada İstanköy’de doğan Hipokrat, tıbbı felsefeden ayırıp ilmi esaslara bağlaması ile önemli bir şahıs olarak tarihteki yerini almıştır. Bugün hala tıp fakültelerinde mezuniyet törenleri sırasında öğrenimini bitiren doktor adayları Hipokrat’ın o tarihlerdeki yemininin çok benzeri bir yemin ederek diplomalarını almaktadırlar.

HİPOKRAT YEMİNİ

Tıpla ilgili 150 kadar eseri bulunan Hipokrat 400 civarında bitkisel ilaçtan bahsetmektedir.

Yine bu çağlarda bitkilerin insanlarda yapmış olduğu etkiler büyü ile de sıkı bağlar içindeydi. Birçok bitki, gizli ve özel ayinlerde, büyü ve sihirde kullanılmak üzere tecrübeli toplayıcılar tarafından tedarik edilirdi.

Roma ve Bizans uygarlıları döneminde hastalıkları iyileştirmeye pek gayret edilmediği görülür. Bunun sebebinin de tanrının işine karışmamak felsefesi olduğu düşünülmektedir. Buna göre Romalılar hastalığın tanrılar tarafından insanlara ceza olarak verildiği kanaatindeydiler.

Buna rağmen Bizans dönemine ait Dioscorides ve Galen isimli iki ünlü hekim mevcuttur. Dioscorides, Neron ve Vespasien’in ordularında hekim olarak Anadolu ve Doğu ülkelerini gezmiş, tıbbi bitkilerle ilgilenmiş ve elde ettiği bilgileri ‘İlaçlar Bilgisi’ isimli eserinde yayınlamıştır.

DIOSCORIDES VE KİTABINDAN BİR SAYFA

Bu önemli kitap ondan sonraki 150 sene tedavi alanında temel eser olarak kullanılmıştır. Eserin aslı mevcut olmayıp en eski kopyası Viyana’da Avusturya Milli Kitaplığı’nda muhafaza edilmektedir. Bu kitabın M.S 312’de Bizans İmparatoru Anicius’un kızı prenses Juliana’ya hazırlandığı bilinmektedir.

Roma’nın diğer meşhur hekimi Galen ise tedavi hakkında 50 kadar kitap yazmıştır.  O dönemde hekimlerin imparatoru ünvanını kazandığı iddia edilmektedir.

GALEN

15. yy’da Amerika’nın keşfinden sonra burada yaşayan halkların kullandığı ilaçlar denenmeye başlanmıştır. İspanya saray hekimlerinden Francisco Hernandez, Kral II. Philip’in arzusu üzerine yerlilerin tedavi amacıyla kullandığı bitkileri incelemiş ve buradaki halkın ilaç olarak kullandığı 1200 bitkiyi kapsayan 16 ciltlik bir eser yazmıştır. Daha sonra yapılan araştırmalar da Amerika kıtasında yaşayan halkın bitkileri çok iyi tanıyıp kullandığını göstermiştir.

FRANCISCO HERNANDEZ

Azteklerin toz haline getirilen kakao, vanilya, bal ve biberi suda kaynatarak yaptıkları güçlendirici, tedavi edici olarak kullandıkları karışım Avrupa’da çikolata adıyla yayıldı. Önceleri Meksika’da olduğu gibi ilaç olarak kullanılmışsa da sonraları tütün gibi keyif maddesi haline geldi.

İnsanlar günümüzden binlerce yıl önce birçok bitkiyi olanakları içinde hastalıklara karşı kullanmıştır. 18.ve 19.yüzyıllarda eski bilgiler bir araya getirilerek, yararlı bitkilerin ve doğal kaynakların yeniden değerlendirilmesi düşüncesi çıkmıştır. Bu konuyla ilgilenen birçok bilim insanı yetişmiş, yeni kitaplar yazılmıştır. Doğal kaynaklarla tedavi yöntemleri bu tarihten sonra, tıptaki gelişmelerin de etkisiyle büyük gelişmeler göstermiştir. Bugün birçok ilacın içerdiği maddelerin bitkilerden elde edildiği ve kimyasal maddelerin gösterdiği etkileri bazı bitkilerin de gösterdiği düşünüldüğünde, doğal kaynaklarla tedavinin önemi takdir edilecektir. Bu nedenledir ki kendimize gelmeyi diliyor ve doğaya şükranlarımızı sunuyoruz…

Kaynakça

Şifalı Bitkiler Ansiklopedisi- Oktay Mete Kabalcı Yayınevi/ Nisan 2009  

Şifalı Bitkiler, Bitkilerle Tedavinin Tarihçesi 1-Dr. Adil Asımgil.

http://www.davetci.com/bitki_tarihce1.htm

Şifalı Bitkiler, Bitkilerle Tedavinin Tarihçesi 2- Dr. Adil Asımgil

http://www.davetci.com/bitki_tarihce2.htm

Geçmişten Günümüze Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanılması ve Ekonomik Önemi
http://www.dogainsanisbirligidernegi.org.tr/makaleler/Gecmisten_Gunumuze_Tibbi_ve_%20Aromatik_%20Bitkiler.psd