havaciva otu

 

HAVACİVA OTU ( Alkanna )

Havaciva otu ( Alkanna tinctoria )
Seferihisar / İzmir

Havacivaotu, geniş anlamda Hodangiller ( Boraginaceae ) familyasının 'Alkanna' cinsini oluşturan bitki türlerine ( cinsine ) verilen  ortak bir  addır, dar anlamda ise Alkanna tinctoria türüne denir. 

Cins adı Arapça boya anlamına gelir. Cinse bağlı bazı türlerden boya elde edilmesine işaret eder. Kelime dilimize de kına olarak olarak geçmiştir ancak kına elde edilen bitki Lawsonia inermis’tir. Bitkinin Farsça adı hevâcûyedir, Türkçe adı buradan çıkarılmış gibi gözükmektedir. Türkçe metinlerde bitkinin adı eşek marulu ve enlik olarak geçer. Epitet Latince boya anlamına gelir. Bitkiden boya elde edilmesine işaret eder. Plinius bunu “Elde edilen boya binaları boyamak için kullanılırdı ve bir sanat haline dönüşmüştü” cümlesi ile ifade eder. Sebze olarak tüketilmiştir. Köklerinden elde edilen kırmızı boya gıda renklendirici olarak kullanılmıştır.Köklerinden kırmızı boya elde edilmektedir. 

Akdeniz ve Batı Anadolu'ya özgüdür. Kireçli toprakları sever. 

Bitkinin Türkçe adı olan havaciva kelimesinin  Farsça adı olan 'hevacüye' dan çıkmış olabileceği sanılmaktadır. 

 

Gerçek havaciva otu ( Alkanna tinctoria ) 10 - 30 cm boyunda, çok yıllık, kökü odunsu, gövdesi tüylü,  dik veya yatık büyüyen, parlak mavi çiçekli bir bitkidir. Taban yaprakları küme halinde, basit, şerit şeklinde ve kıllıdır, kışın  dökülür. Meyve, küçük ve fındık şeklindedir. 

Alkanna,  Arapça, tinctoria ise Latince boya demektir, kırmızı boya taşır. Bitkinin köklerinden elde edilen mavi renkli boya asitli ortamlarda kırmızıya döner ve suda çözülmez. 

Alkanna tinctoria, eski çağlardan beri çeşitli amaçlarla kullanılmıştır. Kurutulmuş kökünden çay yapılır.  Yunanlılar ve Romalılar ilaç olarak kullanmıştır. Özellikle tanen içerdiği için yara ve yanık tedavisinde kullanılmıştır. Çayı, göğüs yumuşatıcı ve balgam söktürücüdür, ancak uzun süreli kullanılmaması gerektiği belirtilmektedir. Ayrıca, yaprakları sebze olarak yenir, çiçeklerinin balözü emilir ve  süs bitkisi olarak da yetiştirilir.  

Havaciva bitkisinden; havaciva çayı, havaciva yağı, havaciva tentürü, hava civa ekstresi ve kremi / merhemi yapılmaktadır. Kökleri ise kırmızı boya yapımında kullanılmaktadır. Bazı  türleri  mavi, sarı, kırmızı ve beyaz çiçeklidir. Tosbağa otu, eğnik, enlik, hevecive,  kızıl enik, tüylü boya, yerineği  gibi adlarla da bilinir. Güneşli yerleri ve geçirimli, kumlu topraklarda sever, kayalık ve çalılıklarda yetişir.  

Havaciva ( alkanna ) çiçekleri: 

Tıp Tarihi:

Kökü antibakteriyel, kaşıntı giderici, büzücü ve yara iyileştiricidir. Varisli damarların tedavisi, ağrısız yara, yatak yaraları ve kaşıntılı kızarıklıkların tedavisinde harici olarak kullanılmıştır. Öksürük ve bronşiyal katar tedavisinde dahili olarak uygulanmıştır. Ayrıca cilt yaraları ve ishal tedavisinde başvurulmuştur. Bunun yanında bitkinin tüm parçaları yumuşatıcı ve balgam söktürücüdür. Karaciğere zarar verebileceğinden dahili olarak kullanımı önerilmemektedir. 

sarılık, dalak şikâyetleri, ishal, böbrek iltihabı ve cilt hastalıkları vakalarında kullanılmış, ayrıca düşük yaptırıcı, yanık giderici ve yara iyileştirici olarak uygulanmıştır. Büzücü etkisi nedeniyle yanık ve yaralara uygulanan kök, çeşitli cilt sorunlarında da etkilidir. Bitkilerin kökünün astrenjan etkisine Galen de değinmiştir. 

Antik Yunan:

Parazit düşürücü olarak faydalanılan bitkinin ağızda çiğnenmesi ikinci maddedeki bitki ile aynı etkiye sahip olduğu kaydedilmiştir. Lukapsos olarak bilinen son bitkinin terlemeyi engellediği, yaraları iyileştirmek için üzerlerine sürüldüğü ve cilt hastalıklarında başvurulduğu belirtilmiştir.

Arapça metinlerde görülen yaklaşım Türkçe metinlerde de aynen korunmuştur. Bitkiler, tırnak yarılması, cilt çatlağı, gut, şişlik, dalak, kulak ile ayak ağrısı ve hemoroit tedavisinde kullanılmıştır.

Antik Roma:

Kök büzücüdür, balmumu ve zeytinyağı ile kaynatılarak yanıklar ve eski yaralara sarılmıştır. Polenta ile uygulanırsa yılancığı tedavi eder. Sirke ile uygulanırsa cüzzamı iyileştirir. Rahim ağzına yerleştirilirse fetüsü çeker. Kaynatılarak sarılık ve böbrek hastalarına verilmiştir. Yaprakları şarapla içilirse ishali keser.

Yazan:

Hüseyin Doğan

İzmitli, Kocaeli Üniversitesi'nde bitki tarihi üzerine çalışıyor.

Haaciva otu ( Alkanna tinctoria )
Taban yaprakları

Havaciva otu ( Alkanna tinctoria )
Maviçiçekli bir bitkidir.  

Ege havaciva otu ( Alkanna tubulosa )

Havaciva çiçeği ( Alkanna tinctoria ). Belki Alkanna milliana 
Nadir görülen bir çeşit 

Havaciva çiçeği ( Alkanna tinctoria  )
Küme halindeki taban yaprakları 

Havaciva çiçeği ( Alkanna tinctoria )

Havaciva çiçeği ( Alkanna tinctoria  )

Mavi çiçekli havaciva otu ( Alkanna  tinctoria ) 

Havaciva çiçeği ( Alkanna tinctoria  )

Mavi renkli havaciva çiçeği ( Alkanna tinctoria ) 

Beyaz renkli  havacivaotu. 

Havaciva otu ( Alkanna tinctoria )

Anadolu  havaciva otu, Sarı sormuk ( Alkanna orientale ) 

Kaynaklar: Wikipedia. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü ( Turhan Baytop ). Türkiye'nin Yabani Besin Bitkileri ve Ot Yemekleri ( Prof. Dr. Ertan Tuzlacı ). Trkiye Bitkileri Sözlüğü ( Prof. Dr. Ertan Tuzlaca )