HEMŞİRELİK MODEL VE KURAMLARININ ANALİZİ, SINIFLANDIRILMASI VE DEĞERLENDİRİLMESİ

•Modeller, bir amaç değil, amaca ulaştıran bilimsel araçlardır. 

Kuram sözcüğü Yunanca’da “görüş” anlamına gelen “theoria” sözcüğünden gelir. Teorinin sözlük anlamı olayları açıklayan genel ilkelerdir.

KURAMLARIN; tanımlama, tahmin etme ve açıklama, kontrol etme (değerlendirme) gibi dört işlevi olduğuna dair genel bir kanı vardır.

- F.N. Kerlinger’e göre kuram, olgu ve olayları açıklamak ve tahmin etmek için, değişkenler arasındaki ilişkileri belirleyen, olgu ve olayların bir görüntüsünü içeren, birbiri ile ilişkili

kavram, tanım ve önermeler dizi ya da setidir (Baransel 1993)

- Kerlinger’in tanımı bunlardan üçünü şöyle açıklamaktadır: ’Kuram olguları açıklamak önceden tahmin etmek amacıyla değişkenler arasındaki ilişkileri belirleyerek olguya sistematik bir görüş getiren bir dizi kavram, tanım ve önermedir.’

Model kurma kurama ,kuram geliştirme ise modellere dayanır. Kuramlar, mesleğin uygulama, eğitim ve araştırma işlevlerine rehberlik ederek mesleki otonomiyi sağlar ve geliştirir. Kuram çalışmaları, eleştirel düşünme yeteneğini geliştirir, değer ve varsayımların açıklanmasına, hemşirelik uygulama, eğitim ve araştırmalarının belirlenmesine yardım eder (Marriner 1986)

-TAMAMLAYICI

Hemşirelikte tanımlayıcı teori tipleri; 

– yaşam sürecini tanımlama, 

– insan-çevre etkileşimleri tanılama, 

– yaşam sürecindeki değişimi 

hemşirelik tanısını tanımlamayı içerir. 

Tanımlayıcı hemşirelik kuramları bütün bunların tanımlaması, açıklanması ve hemşirelik tanısının tahmin edilmesine yardım eder. Tanımlayıcı teoriler eylem odaklı değildir ve durum değişikliği için herhangi bir girişimde bulunmaz. (Meleis 2007)

- AÇIKLAYICI:

bir durumu çözümledikten sonra, öğeleri arasındaki bağlantıları açığa çıkarma yoluyla aydınlatma. ​İkinci bir şeyin yalnızca ne olduğunu değil, nedenini de ortaya koyma; iki şey arasındaki nedensel bağlantıyı gösterme. Açıklayıcı kuram kişiler, gruplar, durumlar ya da olayların özellikleri ya da boyutları arasındaki belirtilen ilişkileri açıklar. Bir olayın her bir parçasının diğerleriyle nasıl bir ilişki içerisinde olduğunu açıklar. Açıklayıcı kuram tanımlayıcı kuramlarla tespit edilen olayı/durumu formüle eder.(McKenna 1997)

- TAHMİN EDICI:

Tahmin edici kuramlar açıklayıcı kuramların üzerine inşa edilir ve deneysel araştırmalarla test edilip üretilebilir. (McKenna 1997)

-KONTROL EDİCİ (Zamanla Oluşan)

Zamanla oluşan kuramlar zaman ve onun ürünleriyle ilgilenir. Kuramın o zamanda hangi şartlar altında gerçekleştiğini ve sonuçlarını inceler. 

– O yaşam sürecindeki şartları, 

– kişi-çevre ilişkilerini, 

– sağlık durumlarını ve ihtiyaçları, 

– şartların hastanın yaşam sürecini nasıl etkilediğini,

– sağlık durumunu ve çevreyle etkileşimini açıklar. 

Çevre üzerine de yoğunlaşır.(Meleis 2007)

 

İlkelerin Genelleştirilmesine Dayalı Hemşirelik Kuramlarının Sınıflandırılması

- Uygulayıcı Kuram 

Hemşirelik kuramlarının ilk seviyesidir. hastanın durumunda bazı etkiler veya değişimler oluşturduğu yani değişimi sağladığı belirtilir.

- Middle Range Kuram

Hemşirelik kuramının ikinci seviyesidir. Middle range kuramda araştırma ve uygulama arasındaki ilişki güçlüdür ve bu da onu uygulamalı disiplinler için önemli kılar. middle-range kuramların hemşireler için en iyi kuram olduğu söylenmektedir.

(Barker 2009, Lyod et al. 2007) 

hemşireler için değişik fikirlere ve görüşlere odaklanır. Bu kuramlar yetersizlik, sosyal destek, yaşam kalitesi ve toplumun güçlendirilmesidir. Middle-range kuramlara örnekler: Rogers’ın hızlı gelişim kuramı, Roys’un adaptasyon kuramı gibi.(Lyod et al.2007)

- Grand Kuram:

Grand kuramlar 3. seviye hemşirelik kuramıdır.

Hemşirelikte ilk kuramlar grand kuramlar olarak kabul edilir. (Meleis 2007)

Grand kuramlar, hemşirelik bakımının hedefleri, hemşireliğin önemi ve hemşireliğin doğasının sistemli inşaasıdır. Grand kuramlar, kavram, gözlem, araştırma bulguları ve deneyimin sentezinden kurulur. 

Grand kuramlar var olan bilginin ışığında mevcut fikirlerin daha dikkatli ve anlayışlı incelenmesi sonucu oluşturulmuştur. Tahminlere göre hemşirelikte 50’den fazla grand kuram vardır. Örneğin Rogers’ın “Üniter İnsan Kuramı”, Betty Neuman’ın “Sağlık Modeli” gibi (Lyod et al. 2007)

Meta teori 

Hemşirelik kuramının dördüncü seviyesidir ve en yüksek kuram seviyesidir. Meta kelimesinin anlamı önce ya da üstünde olmak, en yüksekte olmak anlamındadır.​Meta kuram hemşireye, hemşirelikte evrensel bir vizyon sunar. 

Meta teoristler kuramın çok farklı seviyelerden oluştuğunu ve bir seviyenin şekillenmeden diğer bir seviyeye geçilemeyeceğini ifade ederler.

Hemşirelikte meta teori bir üstyapı/ en üst sistem olarak kabul edilir. Yani yeni grand ve middle-range kuramların keşfi için bir çatı oluşturur. Meta teoriye örnek: büyük patlama kuramı ve evrim kuramıdır.(Lyod et al. 2007, Barker 2009)

Hemşirelik Tanımlarına Göre Hemşirelik Kuramlarının Sınıflandırılması

Hemşirelik tanımalarına göre kuramlar 4 farklı grupta sınıflandırılabilir. Her bir grup hemşireliği farklı boyutları ile ele alan kuramcılardan oluşur.

 

3.3.1. Hemşireliği Felsefe ve Sanat Yönü ile Tanımlayan Kuramcılar

Nigtingale, Abdellah, Widenbach, Hall, Henderson, Leininger, Orem, Watson, Adam, Parse

3.3.2. Hemşireliği Kişilerarası İlişkiler Yönüyle Tanımlayan Kuramcılar

Peplau, Orlando, Travelbee, King, Bernard, Reihl, Erikson-Swain-Tomlin

3.3.3. Hemşireliği Enerji Alanları Yönüyle Açıklayan Kuramcılar

Levine, Fitzpatrick, Rogers, Neuman

3.3.4. Sistem Kuramcıları 

Neuman, Roy, Johnson 

Temel Felsefi Göstergeler Açısından Hemşirelik Kuramlarının Sınıflandırılması

- Gereksinim Kuramları 

Bireylerin fiziksel ve mental gereksinimlerini karşılamak için bireylere yardım etmeye temellendirilmiştir. Bu kuramların temelleri en iyi: Roper, Logan, Tierney’in hemşirelik modelinde gösterilmiştir. (Ay F, 2007)

- Etkileşim Kuramları

Hasta ile biçimlendirilmiş hemşire iletişimini kapsar. Basit fiziksel gereksinimleri dikkate almaz.Örneğin Peplau, Orlando 

- Bakımın Sonucunu Temel Alan Kuramlar 

Bakımın yeterliliğine ve bireyin sonuçta memnun olup olmadığına önem vererek bunu hemşirenin sorumluluğu olarak görürler. Hemşireler hastalıkla baş etmek ve uyum sağlamak için bireyleri yetkilendirir. Uygulamada çok zor ve soyuttur. Örneğin; Neuman, Roy, Levin, Rogers 

- Hümanistik Kuramlar 

Bireye, insana yakışır biçimde, saygınlığını koruyarak hizmet sunulmasını kapsar.(Ay F, 2007)

- İnternal Analiz ve Modelin Değerlendirilmesi

- Dubin’in (1978) görüşünden yararlanılır: Kavramlar ve ifade edilen açık, belli unsurlar arasındaki ilişki incelenir, modeller kapsamındaki kavramlar asındaki ilişkiye özgü varsayımlar tanımlanır.

- Hardy’nin değindiği diğer kriter (pragmatik yeterlilik ve önceden tahmin edilebilirlik) genellikle kullanılmaz.

- Ellis’in (1964) model analizi ile ilgili sorularından, modelin internal değerlendirmesini tamamlamada yararlanılır. 

- Kuramın Geliştirilme Yöntemi - Mantıksal Yargılama (Logical Reasoning)

- Tümevarım (Induction)

Tümevarım  bir  ispat  yöntemidir.  Bu  yöntemde  asıl  olan  parçadan  bütüne  ulaşmaktır.  

- Retrodüksiyon (Fikirlerin Doğması) Retrodüksiyonda teori oluşturulurken karşılaştırma kullanılır. Kuramcı, bir teoriyi yapı ve içerik bakımından incelerken, başka bir alana ilişkin yeni fikir/düşünce ortaya çıkar ve sonuçta yeni bir teori oluşur (Marriner 1986).

Kuramların İfade Edilmesi – Kodlanması

Kuramlar ya sayısal (kantitatif) ya da sözel (verbal) olarak ifade edilirler.

- Kuramların Yönelimi

Yönelim bakımından kuramlar;

• Disipline yönelik kuramlar, uzmanlaşmış ve özel alanla ilgili kuramlardır. 

• Probleme yönelik kuramlar ise, yaygın olarak görülen ortak problemleri incelemek amacıyla geliştirilen kuramlardır.  

- Bölümler Arası İlişkiler

Kuramlar, bölümleri arasındaki karşılıklı bağımlılık açısından;

• Statik kuramlar, faktörleri arasındaki ilişkilerin basitliği ve ilkelerinin değişmezliği özelliğine sahiptir.

• Dinamik kuramlarda ise, faktörler arasındaki ilişkiler karmaşık ve birbirine bağlıdır (Baransel 1993).

- Kuram Analizi

İç tutarlılık, aynı zamanda mantıksal yönden tutarlılığı da içerir. Mantıksal tutarlılık, bilim adamına; “Eğer….ise,….bu taktirde…..” şeklinde bir seri önermeler ortaya koyma ve bunları az sayıdaki kritik değişkenler yoluyla dolaylı bir şekilde test etme olanağı verir.

- Dış Tutarlılık /Doğruluğu Ölçülebilirlik- Kullanılabilirlik 

Dış tutarlılık, kuramın gözlemler ve gerçek durum ölçüleriyle uygunluğunu ifade eder.