Ebenezer Howard’ın Bahçe Kent

Atatürk’ün hazırladığı söylenen plan da, Ebenezer Howard’ın Bahçe Kent olarak Türkçeleştirilen modelinden esinlenilmiş bir çizim.

“Köylü milletin efendisidir” diyen Atatürk, Türkiye’nin “tabandan kalkınması” için 1937 yılında İdeal Cumhuriyet Köyü Projesi’ni hazırlamıştır. Atatürk’ün üzerinde çalışarak uygulanmasını istediği bu proje, Afet İnan’ın “Devletçilik İlkesi” ve “Cumhuriyetin Ellinci Yılı İçin Köylerimiz” adlı kitaplarında yer almıştır. 

Afet İnan, aslını TTK’ya bağışladığı, Atatürk’ün “İdeal Cumhuriyet Köyü Projesi”nin belgesini, Trakya Umumi Müfettişi General Kazım Dirik’ten aldığını ve Atatürk’ün bu projeyi onaylayıp geliştirerek uygulanmasını istediğini belirtmiştir.

Afet İnan, Cumhuriyet’in 50. yılı nedeniyle 1970’lerde tekrar gündeme gelen projenin hayata geçirilmesi için Bayındırlık Bakanlığı ve valilere mektuplar göndermiştir.

Afet İnan ve Mustafa Kemal Atatürk.

70’li yıllarda bu projenin hayata geçirilmesi için “çalışma atölyeleri” bile kuran Afet İnan, finansman sorununun çözülmesi için Meclis’e yasa tasarısı sunulmasına da önayak olmuştur. Ancak proje bir türlü hayata geçirilememiştir. İşte bir zamanlar Başbakan Bülent Ecevit’in “Köykent” ve MHP’nin ‘Tarımkent” projelerinin esin kaynağı Atatürk’ün bu ‘İdeal Cumhuriyet Köyü Projesi’dir.

Atatürk’ün İdeal Cumhuriyet Köyü Projesi’nin amacı “çağdaş” ve “çevreci” bir köy yaratmaktır.

İdeal Cumhuriyet Köyü Projesi, daire yerleşim planına sahiptir. Daire planın tam merkezindeki küçük dairenin etrafına, gittikçe genişleyen dört daire eklenmiştir. Plan, bu yönüyle ilk bakışta bir “dart tahtasını” andırmaktadır. Merkezden çevreye doğru helezonik bir biçimde gittikçe genişleyen dört parçalı köy planı, merkezden dışa doğru 6 yolla bölünmüştür.

Aslı Türk Tarih Kurumu’nda muhafaza edilen “İdeal Cumhuriyet Köyü Projesi”nde okul, cami, köy konağı, sağlık ocağı, otel–han, çocuk bahçesi ve fabrika dahil toplam 43 yapı bulunmaktadır. Plana göre köyün orta yerine yapılacak ‘anıt’ın etrafında sosyal tesisler, terzi, bakkal, berber gibi mekanlar yer alacaktır.

Planın tam merkezinde bir “anıt” vardır. Merkezin hemen sağına “Köy Meydanı” yerleştirilmiştir. Köy Meydanı’nda ise “Köy Parkı” ve “Çocuk Bahçesi” vardır. Köy Parkının ve Çocuk Bahçesinin çevresinde ise oyun yeri, telefon, itfaiye, çeşme, havuz ve tuvalet göze çarpmaktadır. Planın sağında, en dış çemberden dışa doğru açılan alanda çok geniş bir koruluk vardır. Koruluğun sonundaki çayın kenarında kuzeyde değirmenler, güneyde ise “yaş ve kuru yonca ile hayvan pancar tarlası” görülmektedir. Planın sağ üst köşesinde “Hayvan Mezarlığı” , sol üst köşesinde ise “Asri mezarlık” vardır. Planın yine sol üst köşesinde “Kireç ve taş ocakları”na yer verilmiştir.

Atatürk’ün İdeal Cumhuriyet Köyü’nde yer alan kurumlar, yapılar ve alanlar şunlardır:

1. Okul ve Tatbikat Bahçesi,

2. Öğretmen Evi,

3. Halk Odası (CHP Kurağı)

4. Köy Konağı,

5. Konuk Odası,

6. Okuma Odası,

7. Konferans Salonu,

8. Otel Han,

9. Çocuk Bahçesi,

10. Köy Parkı,

11. Telefon Santralı ve Köy Söndürgesi,

12. Radyolu Köy Gazinosu

13. Ebe ve Sağlık Kurucusu,

14. Tarımbaşı,

15. Hayvan Sağlık Kurucusu,

16. Sosyal Kurumlar,

17. Ziraat ve Et İşleri Müzesi,

18. Gençler Kulübü,

19. Hamam,

20. Etüv Makinesi (Buğu s.)

21. Köy Yunak Yeri,

22. Cami,

23. Revir,

24. Kooperatifler

25. Köy Dükkanları,

26. Spor Alanı,

27. Damızlık Tavuk, Tavşan ve Arı İstasyonları,

28. Damızlık Ahır (Aygır ve Boğa)

29. Kanara,

30. Mandıra,

31. Değirmenler,

32. Fabrika,

33. Asri Mezarlık,

34. Hayvan Mezarlığı,

35. Kireç, Taş, Tuğla ve Kiremit Ocakları,

36. Yonca ve Hayvan Pancar Tarlası,

37. Koruluk,

38. Köy Gübreliği

39. Fenni Ağıl,

40. Pazar Yeri ve Köy Zahire Locası,

41. Aşım Durağı,

42. Panayır Yeri,

43. Selektör Binası

⚠️ yediğine içtiğine ama daha önemlisi de, zihnine soktuklarına dikkat et.

"İnsan doğası diye bir şey yoktur; insanları davranışları vardır ve 

bu davranış şekilleri tarih boyunca sürekli değişmiştir."

Roxanne Meadows

“İnsanın toplum ve doğanın güzelliklerinden bir arada zevk alması” 

Ebenezer Howard,

❌❌❌❌❌❌❌

'İdeal Cumhuriyet Köyü' projesini Atatürk çizdi iddiası

Onedio, Webtekno, Oda TV gibi sitelerde, bloglarda ve sosyal medyada da paylaşılan “İdeal Cumhuriyet Köyü” projesinin Mustafa Kemal Atatürk tarafından çizildiği iddia edildi. 

İddiaya göre Atatürk, Cumhuriyet'in ilk yıllarında projeyi bizzat kendisi tasarlamış ve uygulanmasını istemişti. Afet İnan’ın “Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Planı 1933” ve “Cumhuriyetin Ellinci Yılı İçin Köylerimiz” adlı kitaplarında yer aldığı belirtilen “İdeal Cumhuriyet Köyü” projesinin Zeitgeist Hareketi tarafından geleceğin “Venüs Projesi” olarak dünyaya sunulduğu da bu yazılarda yer alan iddialar arasında.

2017'de yaygınlaşan bu iddia farklı şekillerde tekrar dolaşıma sokuldu. Onedio'nun 22 Haziran 2019'da "Atatürk tasarladı, Danimarka uyguladı" başlığıyla yayınladığı haberinde, Atatürk'ün çizdiği iddia edilen İdeal Cumhuriyet Köyü projesinin Danimarka'daki Brondby banliyösü tarafından hayata geçirildiği belirtildi. Aynı iddia TimeTurk gibi haber sitelerinde de yer aldı. 

Ancak projenin Mustafa Kemal Atatürk tarafından çizildiğine dair herhangi bir kanıt bulunmuyor. Görselin kaynağı olan Afet İnan, “Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Planı 1933” kitabında, projenin “ismi bilinmeyen bir mimar tarafından çizildiğini” aktarıyor. Danimarka'daki Brøndby banliyösünün planı da 1898 yılında Lord Ebenezer Howard tarafından İngiltere'de geliştirilmeye başlanmış “Garden City” isimli bir şehir planlama metoduna dayanıyor.

Planı çizen mimar bilinmiyor

İlk olarak, Prof. Afet İnan’ın Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Planı 1933isimli kitabının Ekler kısmında yer alan “İdeal Cumhuriyet Köyü Planı" (1937) hakkında İnan, kitaba 31 Ağustos 1971’de yazdığı önsözde şu ifadeleri kullanıyor: 

İdeal Cumhuriyet köyü planı doğrudan doğruya bu kitabın konusu ile ilgili olmamakla beraber buraya ekledim. 1937 yılında Trakya Umumi müfettişi general Kazım Dirik tarafından verilmiş olan bu planı yapan mimarın adı konmamıştır. Ancak üzerinde “her hakkı mahfuzdur” diye kayıt vardır. Planda yandaki listede okunacağı gibi 43 Kamu kuruluşu yer alıyor. Bir köye gerekli olan herşey düşünülmüştür. O zaman bu planın herhangi yerde uygulanmaması büyük bir kayıptır. İdeal Cumhuriyet köyü planının yeni kurulmakta olan köylerimize uygulanmasını candan dilerim.

Afet İnan, kitabına yazdığı önsözde, “İdeal Cumhuriyet Köyü” projesini Trakya Umumi Müfettişi Kazım Dirik’ten aldığını ve planı yapan mimarın isminin planda yer almadığını ifade ediyor. Planı Mustafa Kemal Atatürk’ün çizdiğine dair herhangi bir aktarımda bulunmuyor.

Hilal Tuğba Örmecioğlu’nun “1850-1950 Yılları Arasında Türkiye’de Köycülük Çalışmaları ve Numune Köyler” isimli yüksek lisans tezinde de konuyla ile ilgili bilinen tüm bilgilerin, planla birlikte Afet İnan’ın kitapta yazdığı önsözdeki ifadelerinden ibaret olduğu belirtiliyor.

İTÜ Mimarlık Bölümü’nden Doç. Dr. Zeynep Eres konuyla ilgili yazdığı makalede, bu projeyi çizen mimarın kim olduğunun bilinmediğini ifade ediyor. Eres, projeye ilişkin olarak ayrıca şu detaylardan bahsediyor:

Ortasında bir anıt bulunan meydanı çevreleyen birinci yapı adası dizisinde okul, köy konağı, halk odası, kooperatif, otel, umumi hela gibi çeşitli kamusal yapılar ve parklar yer alır. İkinci dizi bütünüyle konuta ayrılmış, üçüncü dizinin yarısı konuta yarısı fidanlık, lonca, spor alanı gibi büyük açık alanlara ve fidanlık binası, fabrika gibi kamusal yapılara ayrılmıştır. Köyün yakın çevresinde de, köy dışında olması uygun görülen, mezarlık, gübrelik, panayır, koruluk gibi işlevler tanımlanmıştır. Bu proje her ne kadar mimari biçimlenişiyle dikkat çekmekteyse de, daha ilginç olan içerdiği kamusal işlevler, dolayısıyla önerdiği yeni kırsal yaşam modelidir.

Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Bölümü’nden Yrd. Doç. Dr. Ayşen Ciravoğlu Mimarlık Dergisi’ndeki “Sıfırdan Başlamak: İdea(l) Yerleşimler” başlıklı yazısında, “20. yüzyıl ortalarına doğru ülkemizde bizzat Mustafa Kemal Atatürk tarafından düşünülmüş, ideal yerleşmelere dair benzer bir düşünce ise kâğıt üzerinde kalacaktı. Bilindiği gibi, 1937 yılında, Trakya Valisi Kazım Dirik tarafından plana geçirilmiş olan Cumhuriyet İdeal Köyü, kalkınmanın ve zenginliğin tüm topluma dengeli biçimde dağıtılması hedefinin gerçekleştirilme çabasının önemli bir belgesidir” ifadelerini kullanıyor.

Karakaya: 150’nin üzerinde plandan biri

Orta Doğu Teknik Üniversitesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü’nden Prof. Dr. Osman Balaban teyit.org’a yaptığı açıklamada kesin bir kaynağa ulaşmanın zor olduğunu söyleyerek şu ifadeleri kullandı:

Projenin Atatürk tarafından bizzat çizildiği çok inandırıcı değil ancak bunu kesin olarak bir kaynağa dayandırmak zor. Bu konuda en sağlam kaynak Afet İnan'ın kitabı, zaten proje görseline sahip olan da Afet İnan'ın kendisi. 

Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi'nden araştırma görevlisi Dr. Emel Karakaya ise teyit.org’a yaptığı açıklamada şöyle dedi:

Eğer üzerinde başka bir bilgi ve ya mühür olsaydı bunu Afet İnan sanıyorum yazardı.Dolayısıyla bu mesele 1930’larda devletçilik politikası döneminde yapılan çok sayıda planlama, şehircilik ve imar işlerinden daha farklı değil. Buna en yakın uygulama da Atça Planı sanıyorum. Orası belde büyüklüğünde bir yerleşme ancak bu plana bakılarak mı planı çizildi onu bilemeyiz. Aslında bilmemize de gerek yok çünkü bu plan dünyadaki tüm planlama sorunlarını çözecek bir doküman değil o dönem planlarından bir tanesi sadece. 

Örnek verecek olursam Hermann Jansen tarafından 1937 yılında bir köy olan Çubuk için hazırlanan ve uygulanan imar planı çizimi gösterilebilir.

Bu dönemde bunun gibi yapılan (kasaba ve köy ölçeğinde yerleşmeler için yani) 150’nin üzerinde plan var. 1923-1940 arası planlanan kent, kasaba ve köy büyüklüğünde yerleşme sayısı benim bulgularıma göre, yani ulaşabildiklerimin sayısı 178. O dönem Meclis ve Bakanlar Kurulu şehircilik meselesini Cumhuriyeti kurabilmek için en temel araç olarak görüyorlar ve çok önemsiyorlar. 

1 Kasım 1937 tarihli Meclis açılış konuşmasındaMustafa Kemal Atatürk’ün şehircilik üzerine sözleri bu konuya olan ilgisini gösteriyor ancak bu çizimi kendisinin yaptığına dair hiçbir bulgu yok.

Şehircilik işlerinde de teknik ve planlı kurallar içinde çalışmak gereklidir. Bunun için belediyelerimizin hukuka uygun biçimde aydınlatılmasını ve yol gösterecek bir merkezi teknik büro kurulmasını öneririm.

Brøndby banliyösü ve İdeal Cumhuriyet Köyü projesi Bahçe Kent’ten esinlenilmiş

Çizimde bir örneği görülen proje aslında 1898 yılında Lord Ebenezer Howard tarafından İngiltere'de geliştirilmeye başlanmış “Garden City” isimli bir şehir planlama metodu. Atatürk’ün hazırladığı söylenen plan da, Ebenezer Howard’ın Bahçe Kent olarak Türkçeleştirilen modelinden esinlenilmiş bir çizim.

Tarım alanları ve ormanlar ile çevrelenmiş yeşil kuşak, konut, endüstri alanlarını birleştiren bir yerleşim modeli olan Bahçe Kentler ilk kez İngiltere’nin Letcworth kentinde Ebenezer Howard tarafından uygulandı

Brøndby köyünün uyguladığı proje de Ebenezer Howard tarafından ortaya konulan "Garden City" modelini örnek alarak hazırlanmış. Forstads Museet isimli Danimarka'daki banliyö yerleşim yerlerinin hikayelerinin anlatıldığı müzenin internet sitesinde yer alan açıklamalarda da uygulanan projenin Bahçe Kent modeli olduğu belirtiliyor.

Danimarka Dış Mekanlar Konseyi 1960'lı yıllarda bahçe kent modelini uygulayabilecekleri yerleri araştırmaya başlıyor ve sonrasında Brøndbyvester'in batısında uygun yerleri tespit ederek mimar Erik Mygind'ten bahçe kent modeline uygun plan çizmesi isteniyor. Dairelerden oluşan bahçe kent planının bulunduğu yer Brøndbyvester Haveby olarak biliniyor.

1965 yılında plan hayata geçirilirken. (Kaynak: Forstads Museet)

Ayrıca Onedio'nun kaynak olarak gösterdiği Ömer Atabeyoğlu tarafından yazılan makalede de projeyi Atatürk'ün çizdiği belirtilmiyor ancak önemli gördüğüne ilişkin vurgular yapılmış. Atatürk'ün projeye nasıl bir katkı sağladığı ise makalede açıklanmamış. Çalışmada, "1937 yılında çizilen, Trakya Umumi Müfettişi General Kazım Dirik tarafından Atatürk'ün manevi kızı Afet İnan'a verilen ve üzerinde mimarının ismi bulunmayan 'İdeal Cumhuriyet Köyü Projesi' oluşturmaktadır." deniliyor.

Dairesel bir yerleşmenin kurgulandığı Bahçe Kent modellerinde genel olarak pasta dilimi şeklinde eşit şekillerde farklı işlevlere sahip alanlar bulunuyor.

Ayrıca Venüs Projesi’nin Atatürk’ün çizdiği iddia edilen projeden esinlendiğini söylemek de mümkün değil. Venüs Projesi ile İdeal Cumhuriyet Köyü projesi arasında dairesel plan benzerliği dışında ortak nokta bulunmuyor. 1602’de Tommaso Campanella tarafından yazılan The City of Sun ve Ebenezer Howard tarafından çizilen Bahçe Kent gibi örnekler dairesel kent modelini çok önceden ortaya koymuşlardı. 

https://teyit.org/analiz/ideal-cumhuriyet-koyu-projesini-ataturk-cizdi-iddiasi