İslam tıbbı

Primum non nocere, "Önce, zarar verme!"

                   “similis similibus curentur”, yani “benzer benzeri iyileştirir” 

İlaç Biliminin (Materia Medica) 13.yy.’a ait Arapça tercümesi

İslam tıbbı, İslam peygamberi Muhammeddönemindeki geleneksel Arap tıbbından olduğu kadar, Eski Roma tıbbı Unani'den, Eski Hint tıbbı Ayurveda'dan ve Eski İran tıbbından etkilenmiştir.

Orta Çağda İslam uygarlığının dili (evrensel dil) Arapça ile ifade edilen tıp teori ve uygulamalarının bütününe verilen ad. Tıp tarihinde Arap tıbbı terimi de kullanılmakla birlikte dönemin önemli bazı figürleri Arap olmadığı gibi Rey, Hemedan gibi Türk şehirlerinde yaşamaktaydılar.

Cerrahi bir yöntem kullanan fizikçiler. Şerafeddin Sabuncuoğlu'nun İmparatorluk Cerrahisinden (1465)

      İslam tıp bilginleriDeğiştir

İslam tıp bilginlerinden özellikle İbn-i Sina'nın Batı tıp tarihinde önemli etkisi olmuştur. Onun Kanun fi'tıbadlı eseri Latince'ye çevrilmiş, yalnız 15. ve 16. yüzyıllarda otuz beşten fazla baskı yapmıştır.

İslam dünyasında İbn-i Sina kadar ünlü bir diğer isim Horasan'ın Rey kentinde doğan ve Galen üzerine çalışmalarıyla kendisine İslamın "Calinos"u ismi takılan, Zekeriya Razi’dir (854-932). Elliden fazla tıbbi eserin sahibi olan ve Al-Mansuri adlı eseri 15. yüzyılda Latince'ye çevrilen Razi, Hipokrat’ın pratiği ile Galen’in teorilerini birleştirmiştir. Eserlerinden altısı tıbbi deontolojiye aittir. Sülfürik asiti keşfetmiş ve farmakolojiye birçok yeni ilaçlar katmıştır.

İspanya’da, Kordoba’da doğan Ebu'l Kasım El-Zehravi (936-1013) İslam dünyasının en büyük cerrah ve anatomistidir. Dönemi için modern sayılacak cerrahi esasları tıbba kazandırmış, ilk kez cerrahi aletlerin çizimlerini yapmış, dağlama ve amputasyon yöntemlerini uygulamıştır. En ünlü cerrahi eseri “Al-Tasrif fit Tıp” adını taşımaktadır.

Ali bin Abbas ya da Latince "Haly Abbas" olarak bilinir. İranlı Müslüman fizikçi ve tıp alimidir. "Kitab El-Maliki" adlı tıp ve psikoloji üzerine yazdığı eseriyle ve günümüzden yaklaşık 1000 sene önce ilk kanser ameliyatını yapmasıyla biliniyor.

Orijinal katkılarDeğiştir

Ebû Ca'fer Muhammed bin Mûsâ el-Hârizmî'nin Cebir ve Denklem Hesabı Üzerine Özet Kitap (Arapça: El'Kitab'ül-Muhtasar fi Hısab'il Cebri ve'l-Mukabele, İngilizce: The Compendious Book on Calculation by Completion and Balancing) adlı eserinden bir sayfa

Ahmed ibn Mūsā ibn Shākir'in mekanik cihazlarla ilgili incelemesinde kendi kendini kesen lambanın çizimi.

El-İdrisi'nin MS 1154'te Sicilya Kralı II. Roger için yaptığı, en gelişmiş antik dünya haritalarından biri olan harita. Not: 180° çevrilmiş, Güney üstte.

İslam dünyasının önemli hekimlerden biri de 13. yüzyılda Şam'da ve Kahire'de çalışmış olan İbn Nefis’tir. “İbn-i Sina Kanunu’nun Anatomi Kısmına şerh” adlı eserinde Galen’in dolaşım sistemine itiraz etmiştir. Galen’in ileri sürdüğü kalbin sağ ve sol karıncığı arasındaki duvarda deliklerin bulunduğu görüşünü reddetmiştir. Nefis’e göre söz konusu yerde herhangi bir delik bulunmamaktadır. Bu da kalbin sağ tarafına gelen kanın akciğerlere gidip oradan sol karıncığa geçmesi demektir. Yani, günümüzde bildiğimiz küçük kan dolaşımı dediğimiz olaydır. Bu açıklama zamanında İslam ve Osmanlıdünyasında biliniyor olmasına rağmen Avrupatarafından fark edilmemiştir.

 İslam tıbbı, Orta Çağ İslam dünyasında simya ve kimya ve Tıp tarihi

Huneyn bin İshak'a ait olan el yazmasından kalan ve gözünanatomisini anlatan bir çizim.

809-873 yılları arasında Abbasiler himayesinde yaşayan Huneyn bin İshak, ilk çevirisini 17 yaşındayken Romalı tıp doktoru Galen'in (129-216) bir eseriyle yapmış ve Galen'in 100 kadar eserini Süryaniceye, 50 kadarını da Arapçaya tercüme etmiştir.^[19] Ayrıca kendi devrinin en büyük hekimlerinden biri olarak görülmüş ve bilinen en eski göz çizimleri de ona aittir.^[20]

10. yüzyılda İslam kimyacıları ve hekimlerinden olan Ebû Bekir er-Râzî (865-925), çiçek hastalığı ve kızamığın ilk tanımını yapmış ve kendi eliyle bir tıp külliyatı derlemiştir.^[18] Razî; eczacılık, simya, müzikve felsefe dallarında da birçok önemli katkılar yapmıştır. Ayrıca sülfürik asiti keşfetmiş ve farmakolojiye birçok yeni ilaç katmıştır. Bir kitabında "Hekimin amacı iyi olmaktır, düşmanlarımıza bile." diye yazdı.^[9]

Yine 10. yüzyılda yaşayan İranlı fizikçi ve tıp bilgini Ali bin Abbas el-Mecusi, tıp ve psikoloji üzerine yazdığı eserleriyle ve günümüzden yaklaşık 1000 sene önce ilk kanser ameliyatını yapmasıyla bilinir.

Zehrâvî, Córdoba'daki hastanede bir hastayı tedavi ediyor.

Endülüs'te doğup orada yaşayan Ebu'l-Kâsım El-Zehrâvî (936-1013), yine Orta Çağ İslam dünyasının tıp alanındaki önde gelen isimlerinden biri olmuş ve "cerrahinin babası" olarak kabul görmüştür.^[21]Zehrâvî'nin kullandığı cerrahi alet ve uygulamalar, modern tıp bilimine öncülük etmiştir. İcat ettiği cerrahi aletlerden bazıları günümüzde hâlâ kullanılmaktadır.^[22] Ayrıca Zehrâvî, dış gebeliğitanımlayan ilk doktor olmasının yanı sıra, hemofilininkalıtsal doğasını da belirleyen ilk kişidir.^[22]

İslam dünyasının en meşhur hekimi ise, Batı'da Avicenna olarak bilinen Fars asıllı İbn-i Sina'dır (980-1037). Batı dünyasında modern Orta Çağ bilimininkurucusu ve hekimlerin önderi olarak bilinen ve "Büyük Üstat" ismiyle de tanınan İbn-i Sina, özellikle tıp alanında, yedi yüzyıl boyunca temel kaynak eser olarak süregelen "El-Kanun fi't-Tıb" (Tıp Kanunu) adlı kitabı ile ünlenmiş ve bu kitap, değişik Avrupaüniversitelerinde 17. yüzyıl ortalarına kadar tıp biliminde temel eser olarak okutulmuştur.^[23][24][25]Yaklaşık 1015'te derlenen bu eser, vücudun parçalarına özgü hastalıklar ve bir bütün olarak vücudu etkileyen hastalıklar hakkında ayrı ayrı bölümler içerir.^[18] İbn-i Sina ayrıca, insanların ruhlarının müzikle tedavi edilebileceğini öne sürmüş ve bu yöntemi geliştirmiştir. Geometri, mantık, fizik, metafizik ve psikoloji üzerine de çalışmıştır.

İbn-i Sina'nın en doğru resmedildiği taş resmi (İbn Sînâ Türbesi ve Müzesi, Hemedan, Hemedan Eyaleti, İran)

Ebû Bekir er-Râzî, bir hastayı tedavi ediyor. (İranlı ressam ve tezhipçi Hüseyin Behzad'ın minyatür bir tablosu; 1894-1968)

İbn-i Sina'nın yazmış olduğu El Kanun-i fit-Tıb adlı eserde bulunan ve insanın sindirim sistemini gösteren bir çizim.

İbn Nefis'in kitabından bir sayfa

İslam dünyasının bir diğer önemli hekimlerden birisi de, 13. yüzyılda Şam'da ve Kahire'de çalışmış olan İbn Nefis'tir. İbn Nefis (1210-1288), pulmoner dolaşım ile birlikte kılcal damar ve koroner dolaşımları da ilk keşfeden kişi olmasıyla tanınmıştır.^[26][27][28] Zira bunlar dolaşım sisteminin temelini oluşturmaktadır; ve nitekim kendisi de bu keşifleri sebebiyle dolaşımsal fizyolojinin babası ve "Orta Çağ'ın en büyük fizyoloğu" olarak görülmüştür.^[29][30] İbn Nefis, "İbn-i Sina Kanunu’nun Anatomi Kısmına Şerh" adlı eserinde Galen’in dolaşım sistemine itiraz etmiş ve günümüzde küçük kan dolaşımı olarak bilinen olayı açıklamıştır. Bu açıklama o zamanda İslam ve Osmanlı dünyasında biliniyor olmasına rağmen Avrupa tarafından fark edilmemiştir.

XIII. Yüzyıl İslam Dünyasında Tıp

Yabancı kaynakların Arapçaya tercümesi ile gelişme gösteren İslam tıbbı, IX-XIII. yüzyıllar arasında yetişen Müslüman bilim insanlarının özgün çalışmaları ve başarıları ile olgunluk dönemine ulaşmıştır. Tıp bilimi, bu dönemde devlet yöneticileri tarafından büyük destek görmüştür. Müslüman ve gayrimüslim tabipler bir yandan hastalara şifa dağıtırken bir yandan da onlarca eser kaleme almışlardır.

XIII. yüzyılda, İslam tıp dünyasında çalışmalarıyla öne çıkan ünlü hekimlerden biri de İbn Nefis‘tir (1210-1288). İbn Nefis, İbn Sina Kanunu‘nun Anatomi Kısmına Şerh adlı eserinde, Galen’in ileri sürdüğü kalbin sağ ve sol karıncığı arasındaki duvarda deliklerin bulunduğu ve bu delikler vasıtasıyla kanın kalbin sağ tarafından sol tarafına geçtiği görüşüne itiraz etmiştir. İbn Nefis kalbin sağ karıncık kısmından çıkan kirli kanın (karbondioksitli kanın) akciğer atardamarı aracılığı ile akciğere ulaşıp burada temizlendikten (oksijenli kanın) sonra akciğer toplardamarı ile kalbin sol kulakçığına geldiğini tespit etmiş ve bu tespitiyle küçük kan dolaşımını keşfeden ilk hekim olarak tıp tarihinde önemli bir yer edinmiştir.

İbn Nefis’in küçük kan dolaşımını gösteren çizimi

Arap zamkı

---

Tıp alanındaki gelişmeler ilaç yapımında da kendini göstermiş, bitkilerden elde edilen bileşimlerle yeni ilaçlar üretilmiştir. Bu dönemde ilaç yapımında kullanılan bitkilerden en önemlisi Arap zamkıdır. Göz hastalıklarına iyi geldiği bilinen bu bitkiden elde edilen zamk yumurta ile karıştırılarak yaraların tedavisinde kullanılmıştır. Mesane, böbrek, karaciğer ve dalak yaralarının tedavisinde kullanılan anasondan gaz giderici ve ağrı kesici olarak da faydalanılmıştır. Uykusuzluğun tedavisinde menekşe yağı ve safrandan yararlanılmıştır.

Cüzzam hastalığı için menekşe yağı gibi ağrı kesici özelliği olan bazı bitkisel yağlar kullanılmış; veba için de kafur bitkisinin antiseptik, kan toplayıcı ve ağrı giderici özelliklerinden faydalanılmıştır. Sandal, papatya, bakla, fındık, safran, nilüfer, sumak, biber, zeytin, amber, hatmi, çam gibi birçok bitki türü bu dönemde ilaç yapımında kullanılmıştır.

İslam Dünyasında Sağlık Kurumları ve Tıp Eğitimi

İslam devletleri, insanın beden ve ruh sağlığının toplum üzerindeki etkisini dikkate almış; tehlikeli boyutlara varabilecek hastalıkların sınırlandırılması, bulaşıcı hastalıklara yakalananların belirli yerlerde toplanması ve tedavi edilmesi amacıyla hastaneler açmışlardır. Devlet yöneticilerinin ve vakıfların destekleri, kimsesizlere ve sakatlara yardım etme isteği de hastanelerin açılmasında etkili olmuştur. Emeviler, bu doğrultuda VIII. yüzyılın başlarında cüzzamlı, kötürüm, âmâ, yatalak ve kimsesizleri barındırmak amacıyla İslam dünyasının ilk hastanesini kurmuşlardır. İslam dünyasında hastaneler için “bimaristan, darüşşifa, darülafiye, darülmerda, şifaiyye, bimarhane, şifahane ve tımarhane” gibi isimler kullanılmıştır.

El-Mustansiriye Medresesi

İlk tam teşekküllü hastane ise Abbasi halifesi Harun Reşid tarafından VIII. yüzyılın sonunda Bağdat’ta kurulmuştur. IX. yüzyıldan itibaren yaygınlaşan hastaneler XIII. yüzyıla gelindiğinde İspanya, Fas, Tunus ve Mısır’dan Anadolu’ya kadar uzanan bölgede birçok şehirde hizmet vermiştir. Hastalıkların türüne göre farklı koğuşların (salonlar) bulunduğu hastanelerin giderleri vakıf ve devlet eliyle karşılanmıştır. Bu hastanelerde ırk, din ve mezhep ayırımı yapılmadan her hastanın tedavisi ücretsiz olarak yapılmıştır. Hastanelerde eczane, kütüphane ve öğrencilerin eğitim göreceği salonlar bulunurdu. Abbasiler Dönemi’nde hastane bulunmayan yerleşim yerlerindeki hastaları tedavi etmek, salgın hastalıklara ve doğal afetlere maruz kalanlara yardım götürmek için seyyar hastaneler hizmet vermeye başlamıştır. Bu hastaneler, içerisinde doktor, hemşire, hasta bakıcı, hizmetli; yatak, su, ilaç, ameliyat ve tecrit odaları bulunan bir karavanı andırmaktaydı. Toplumun her kesimine hizmet veren bu hastaneler, kendi eczanesine, mutfağına, terzihanesine ve kütüphanesine de sahipti.

İslam dünyasında saygın bir meslek olarak görülen hekimlik her zaman desteklenmiş ve hekimlerin eğitimine büyük önem verilmiştir. Hastaneler, ilk dönemlerde tıp eğitiminin de verildiği kurumlardı. Bu nedenle Abbasiler Dönemi’nde Bağdat’ta kurulan modern anlamdaki ilk hastanenin yanında büyük bir kütüphane de yer almıştır. Öğrenciler bu kütüphanelerde kitap okuyup eğitim görerek teorik tıp eğitimi, hastanelerde ise pratik tıp eğitimi almışlardır.

Tıp eğitimi X. yüzyılın sonunda üç farklı şekilde verilmekteydi. Bunlardan ilki Bağdat, Şam ve Kahire’deki gibi hastanelerde bulunan merkezlerde eğitim veren tıp okullarıydı. Bu merkezlerde ders salonları, kütüphaneler, eczaneler bir arada bulunurdu. İkincisi ise özel okullardı. Ünlü tıp bilgini er-Râzî’nin sahibi olduğu tıp okulu, bu okul türüne bir örnektir. Üçüncüsü ise ünlü bir hekimin yanında usta-çırak ilişkisi içinde verilen eğitimdi. Medreselerin kurulmasıyla birlikte ise tıp eğitimi medreselerde verilmeye başlanmış, yalnızca tıp eğitimi veren medreseler oluşturulmuştur.

slam dünyasında tıp eğitimi veren medreselerden biri El-Mustansiriye Medresesiydi. Kur’an, hadis, fıkıh ve tıp alanında yükseköğretim seviyesinde eğitim veren ilk kurumlardan biri olan bu medrese, Abbasi halifesi Müstansır-Billah’ın isteğiyle 1234’de Bağdat’ta açılmıştır. Medresenin Darüttıp bölümünde teorik ve pratik tıp eğitimi birlikte verilmekteydi. Bu medresede Antik Yunan hekimlerinin Arapçaya çevrilmiş eserlerinin yanı sıra er-Râzî ve İbn Sînâ gibi İslam tıp bilginlerinin eserleri de okutulmuştur.

Müslüman hekimlerin tercih edildiği bu medresede, öğrencilere burs imkânı da sağlanmıştır. Talebeler, icazet belgesini almak suretiyle eğitimlerini tamamlamışlardır.

Tedavi sürecinde uygulanan ilaçların üretimi, etkinliği, güvenilirliği vb. konularla ilgilenen eczacılık, İslam dünyasında tıp bilimine bağlı olarak gelişme göstermiştir. Eczacılık ile ilgili faaliyetler, ilk dönemlerde hekimler tarafından yürütülür, hastalar için öngörülen ilaçlar “kökçü, otçu, attar” adı verilen esnaflardan temin edilirdi. Abbasiler Dönemi’nde ise eczacılık kendine has bir yapıya sahip olmuştur. Bir attar dükkânından farklı olmasa da ilk eczane 765’te Bağdat’ta açılmıştır. IX. yüzyıldan itibaren içinde ayrı bir ilaç yapım laboratuvarı bulunan eczaneler ortaya çıkmış; bu eczanelerde toz, şurup, macun gibi türlü şekillerde ilaçlar üretilmiştir.

Kitab-ül Haşaiş adlı eserde bir ilacın yapımını anlatan minyatür

‼️ Herophilos 

 "sağlık olmadığında, bilgelik kendini açığa çıkaramaz, sanat tezahür edemez, güç kullanılamaz, servet işe yaramaz ve akıl güçsüz olur"

AlıntılarDeğiştir

1. ^ Kraemer, Joel L. (1986). Humanism in the Renaissance of Islam: The Cultural Revival During the Buyid Age(İngilizce). Brill Archive. ISBN 978-90-04-07259-6. 5 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran2022.
2. ^ Saliba, George (1995). A History of Arabic Astronomy: Planetary Theories During the Golden Age of Islam(İngilizce). NYU Press. ISBN 978-0-8147-8023-7. 5 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran2022.
3. ^ King, David A. (1 Aralık 1983). "The Astronomy of the Mamluks". 14 Ocak 2017 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran2022.
4. ^ "History of Science and Technology in Islam". 8 Ocak 2020 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran2022.
5. ^ Törüner, Yaman. "İslam'ın Altın Çağı". Milliyet. 11 Ekim 2016 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2016.
6. ^ Gözütok, Şakir (6 Aralık 2012). İslam’ın Altın Çağı'nda İlim. ISBN 9786051313429.
7. ^ ^a b Andrew Marr, Büyük Dünya Tarihi, Yakamoz Yayınları, 2021.
8. ^ Marr, Andrew (2018). Büyük Dünya Tarihi. Yakamoz Yayınları. 5 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran2022.
9. ^ ^a b c d Bilim Kitabı. Alfa Yayınları. 2015. s. 19. 12 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz2022.
10. ^ Tarih Kitabı (The History Book), Alfa Yayınları, 2019.
11. ^ ^a b c Tural, Murat (2012). "Mezopotamya ve Suriye'nin Fethi'nin Abbasilerdeki Tercüme Devrine Katkısı" (PDF). The Journal of Academic Social Science Studies. 29 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından (PDF)arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2018.
12. ^ Tarih Kitabı (The History Book), çeviren: Tufan Göbekçin, Alfa Yayınları, 2021. (sayfa: 88)
13. ^ ^a b Tarih Kitabı (The History Book), çeviren: Tufan Göbekçin, Alfa Yayınları, 2021. (sayfa: 89)
14. ^ ^a b Tarih Kitabı (The History Book), Alfa Yayınları, 2019. (sayfa: 89)
15. ^ Tarih Kitabı (The History Book), çeviren: Tufan Göbekçin, Alfa Yayınları, 2021. (sayfa: 88)
16. ^ "BEYTÜLHİKME - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 13 Ekim 2019 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran2022.
17. ^ ^a b c d Tarih Kitabı (The History Book), çeviren: Tufan Göbekçin, Alfa Yayınları, 2021. (sayfa: 90)
18. ^ ^{a b c d e f} Tarih Kitabı (The History Book), çeviren: Tufan Göbekçin, Alfa Yayınları, 2021. (sayfa: 91)
19. ^ Ülken, Hilmi Ziya, Uyanış Devrinde Tercümenin Rolü, İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2016. (s. 115-123)
20. ^ Sezgin, Fuat, İslam'da Bilim ve Teknik IV, trc. Abdurrahman Adıy-Echard Neubauer, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Yay, İstanbul 2008. (s. 19-20)
21. ^ Ahmad, Z. (St Thomas' Hospital) (2007), "Al-Zahrawi - The Father of Surgery", ANZ Journal of Surgery, 77 (Suppl. 1), ss. A83, doi:10.1111/j.1445-2197.2007.04130_8.x
22. ^ ^a b Cosman, Madeleine Pelner; Jones, Linda Gale (2008). Handbook to Life in the Medieval World. Handbook to Life Series. 2. Infobase Publishing. ss. 528-530. ISBN 0-8160-4887-8.
23. ^ "Avicenna"Encyclopaedia Britannica da, Çevrimiçi Sürüm, 2006 (http://www.britannica.com/eb/article-9011433/Avicenna31 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.); D. Gutas,  "Avicenna"in Encyclopaedia Iranica, Çevrimiçi Sürüm 2006, (http://www.iranica.com/newsite/articles/v3f1/v3f1a046.html20 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.); Avicenna (Encyclopedia of İslam: © 1999 Koninklijke Brill NV, Leiden, Hollanda)
24. ^ Avicenna 16 Ocak 2008 tarihinde Wayback Machinesitesinde arşivlendi., Encyclopaedia Britannica
25. ^ Avicenna: Persian Muslaim physician, scientist and philosopher 12 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machinesitesinde arşivlendi., The New Medicine
26. ^ S. A. Al-Dabbagh (1978). "Ibn Al-Nafis and the pulmonary circulation", The Lancet 1: 1148.
27. ^ Dr. Paul Ghalioungui (1982), "The West denies Ibn Al Nafis's contribution to the discovery of the circulation", Symposium on Ibn al-Nafis, Second International Conference on Islamic Medicine: Islamic Medical Organization, Kuwait (cf. The West denies Ibn Al Nafis's contribution to the discovery of the circulation 25 Ağustos 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Encyclopedia of Islamic World)
28. ^ Husain F. Nagamia (2003), "Ibn al-Nafīs: A Biographical Sketch of the Discoverer of Pulmonary and Coronary Circulation", Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine 1: 22-28.
29. ^ George Sarton (cf.Dr. Paul Ghalioungui (1982), "The West denies Ibn Al Nafis's contribution to the discovery of the circulation", Symposium on Ibn al-Nafis, Second International Conference on Islamic Medicine: Islamic Medical Organization, Kuwait) (cf. The West denies Ibn Al Nafis's contribution to the discovery of the circulation 25 Ağustos 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Encyclopedia of Islamic World)
30. ^ Matthijs Oudkerk (2004), Coronary Radiology, "Preface", Springer Science+Business Media, ISBN 3-540-43640-5.
31. ^ ^a b Sayili, Aydin. "Ibn Sina and Buridan on the Motion the Projectile". Annals of the New York Academy of Sciences vol. 500(1). p.477-482.
32. ^ Espinoza, Fernando. "An Analysis of the Historical Development of Ideas About Motion and its Implications for Teaching". Physics Education. Vol. 40(2).
33. ^ Nasr S.H., Razavi M.A.. "The islamic Intellectual Tradition in Persia" (1996). Routledge
34. ^ "Biography of Al-Biruni". University of St. Andrews, Scotland. 29 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2015.
35. ^ Pines, Shlomo(1986), Studies in Arabic versions of Greek texts and in mediaeval science, 2, Brill Publishers, s. 203, ISBN 965-223-626-8
36. ^ Franco, Abel B.. "Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory". Journal of the History of Ideas. Vol. 64(4): 543.
37. ^ Aleksandr D. Knyž, 1999 Ibn ʻArabi in the Later Islamic Tradition: The Making of a Polemical Image in Medieval Islam. SUNY Press. 5 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machinesitesinde arşivlendi.
38. ^ Kaynak hatası:Geçersiz <ref>etiketi; dergipark.org.trisimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
39. ^ "Al Jazari". Britannica. 6 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2020.
40. ^ "9 asır önce icat edilen Filli Su Saati nasıl çalışıyordu? - Galeri - Fikriyat Gazetesi". web.archive.org. 11 Mayıs 2021. 11 Mayıs 2021 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz2022.
41. ^ Parker, John (2004), "Marco Polo", Dünya Kitap Ansiklopedisi , cilt. 15 (resimli baskı), Amerika Birleşik Devletleri: World Book, Inc., ISBN 978-0-7166-0104-3
42. ^ Nehru, Jawaharlal (1989). Dünya Tarihine Bakış . Oxford Üniversitesi Yayınları. P. 752. ISBN'si 978-0-19-561323-0
43. ^ Mantran, Robert (1969). "İslam'ın Yayılış Tarihi" (PDF). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları. 23 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından (PDF)arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2018.
44. ^ ^a b Sunar, Cavit (1967). "İslam Felsefesi Dersleri"(PDF). Ankara Fakültesi İlahiyat Fakültesi Yayınları. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2018.
45. ^ Tarih Kitabı (The History Book), çeviren: Tufan Göbekçin, Alfa Yayınları, 2021. (sayfa: 78-88)

XXXXX