Anlambilim

bilim dalı

John Locke Filozof John Locke, Herman Verelst'in tuval üzerine yağlıboya tablosu, 1689; Londra Ulusal Portre Galerisi'nde.

John Locke
İngiliz filozof ve fizikçi

**John Locke** (29 Ağustos 1632 – 28 Ekim 1704), Aydınlanma Çağı düşünürlerinin en etkililerinden biri olarak kabul edilen ve genellikle “liberalizmin babası” olarak bilinen bir İngiliz filozof ve doktordu.

17. yüzyıl İngiliz deneycisi John Locke,dilsel anlamın zihinsel olduğunu ileri sürmüştür: kelimeler düşünceleri veya fikirleri kodlamak ve iletmek için kullanılır . Başarılı iletişim , dinleyicinin konuşmacının kelimelerini ilişkili fikirlere doğru bir şekilde çözümlemesini gerektirir. Bu şekilde yorumlandığında, Locke'a göre bir ifadenin anlamı, o ifadeyi bilen ve anlayan herkesin zihninde onunla ilişkili fikirdir .

Locke, doğuştan zihnin boş bir levha ya da *tabula rasa* olduğunu öne sürdü. Önceden var olan kavramlara dayanan Kartezyen felsefenin aksine, doğuştan gelen fikirler olmadan doğduğumuzu ve bunun yerine bilginin yalnızca duyu algısından elde edilen deneyimle belirlendiğini savundu ki bu kavram günümüzde *ampirizm* olarak bilinmektedir.
**🔻Deneycilik**, **empirizm** veya **ampirizm**, bilginin duyumlar sayesinde ve deneyimlekazanılabileceğini öne süren görüştür. Deneyci görüşe göre insan zihninde doğuştan bir bilgi yoktur. İnsan zihni, bu nedenle boş bir levha (tabula rasa) gibidir.

İlk Çağ felsefesinde deneycilik;
Sofistlerde, Septiklerde, Stoacılarda belirli ölçülerde deneyciliğin izlerini bulmak mümkün olmakla birlikte, esas olarak iki önemli filozofu=Demokritos&Epikuros.

17-18. yüzyılda deneycilik;
Locke, Berkeley, Hume, Hobbes ve Bacon İngiliz deneyciliğinin tartışmasız isimleridir.
Deneycilik akılcılığın karşıtıdır.

John Locke'un portresi (1632 - 1704) İngiliz filozof. 19. yüzyıl kromolitografisi. (Portrait of John Locke (1632 - 1704) English philosopher. 19th century chromolithography.)

Anlambilim, anlam bilimi, anlam bilgisi ya da semantik, anlamları inceleyen bilimdir. Anlambilim felsefî ya da mantıksal ve dilbilimsel olmak üzere iki farklı açıdan ele alınabilir. Felsefî ya da mantıksal yaklaşım, göstergeler ya da kelimeler ile bunların göndergeleri arasındaki bağlantıya ağırlık verir ve adlandırma, düz anlam, yan anlam, doğruluk gibi özellikleri inceler. Dilbilimsel yaklaşım ise zaman içinde anlam değişiklikleri ile dilin yapısı, düşünce ve anlam arasındaki karşılıklı bağlantı vb. konular üstünde durur.

Bir başka deyişle göstergelerin anlamlarının ilişkin olduğu bilim veya teoriye anlambilimveya semantik denir. Bu anlamda gösterge denilince; görülebilen, duyulabilen ve iletişim halinde olan herkes için belli bir anlamı olan birimler anlaşılır. Bu koşulu, trafik levhaları ya da körler alfabesinde var olan kelimeler de yerine getirir. Semantik, her çeşit gösterge ile ilgilenirse göstergebilimin alt alanına girer; yalnızca dilsel göstergelerle ilgilenirse dilbilimin alt alanına girer.

Dilsel birim olan göstergeler: Anlamı olan bütün dilsel ifadeler “gösterge” olarak tanımlanır. Örneğin; “hedefliyorsun” kelimesi iki parçadan oluşmaktadır. Sözcüğün kökü olan “hedeflemek”, “belli bir amaca ulaşmayı istemek” anlamındadır; kelimenin sonundaki “–yorsun” eki ise dilbilgisel olarak 2. tekil şahıs olduğunu belirtir. Bu durumda da semantik, Dilbilimin alt alanı olarak dilsel birimlerin anlamlarının açıklanması ile tanımlanması ve karmaşık ifadeleri bir araya getiren durumlar ile uğraşır. Böylelikle cümleler ya da daha büyük birimler oluşur ve bu birimler iletişim sırasında etkili bir şekilde kullanılır. Tarihsel semantik ise zaman içerisinde değişen dilsel birimlerin anlamlarını araştırır.

Göstergenin, yukarıda belirttiğimiz anlamıyla kelimelerin bütün ögelerini kapsamadığına dikkat edilmelidir: Sayı kelimesi sa-yı şeklinde iki heceden oluşur ve her iki hecenin de hiçbir anlamı yoktur. Yalnızca bu heceler bir araya getirildiğinde bir anlam oluşur. Bu, tek ses ya da harfler için de geçerlidir. Tek başlarına hiçbir anlam taşımazlar.

İlk olarak, aşağıdaki bölümde semantik, göstergebilimin içinde kabul edilir. Çoğu dilbilimci, dilbilimi göstergebilimin uzmanlık alanı olarak görür.

Dilbilim, 2000'den fazla yıldır dilsel olguların açıklanması ve tanımlanması ile uğraşır; böylece semantiği de ilgilendiren yeni kuramsal bilgiler geliştirmiştir. Ayrıca ana dil dersleri, dil eğitimi ve yabancı dil dersleri gibi alanlarda bir sorunun tam doğru olarak ifade edilmesinde dilbilimsel bilgilerin uygulamalı kullanımına yönelik düşünceler de etkinleştirilir. Semantik, bilişim, mantık, felsefe ve sistem kuramı bakış açılarından sonuç çıkarır.

Etimoloji:

Fransa'da gelişen bu bilim sahasının adı olan sémantique kelimesi 19. yüzyıl sonunda kullanılmaya başlamıştır. Bu kelime Türkçeye semantik, İngilizceye semantics olarak geçmiştir ve kökü Antik Yunancadır. Yunanca σημαντικός (sēmantikós) kelimesi "anlamlı, anlamı olan, işaret eden" anlamındadır. Bu kelime "işaret, ima" anlamındaki σῆμᾰ (sêmă) kelimesine dayanır. "Göstergebilim" anlamındaki semiyotik (sémiotique, semiotics) kelimeleri de bu σῆμᾰ (sêmă) kelimesine dayanır (σημειωτῐκός[sēmeiōtĭkós]).

Dönüşümsel dilbilgisinin sınırlandırılması:

Üretici semantik birbirine uygun durumları temsil etmez; ancak burada bazı özellikler ortaya çıkmaktadır: Üretici semantik bütün kuralları benimser ve “dönüşümsel süreçlerin sınırlandırılmasına yönelik anlık durumsal varsayımlarını kullanmaz” (Norbert Fries, Berlin). Üretici semantik, “anlambilimsel ve sesbilimsel göstergeler arasındaki dilbilgisel dönüşüm biçimlerini” açıklamaya çalışır (Nobert Fries, Berlin).

Üretici semantik, yorumlayıcı semantiğin nasıl ortaya çıktığını, bir dilbilgisinin iki farklı kural sisteminden nasıl oluştuğunu sorgular. Sonuç olarak; üretici cümle bilgisi ve yorumlayıcı semantik, aralarındaki kurallara ilişkin sistem farklılığı konusunda birbirinden ayrılır.

Üretici semantik, sadece bir kural sistemi olduğunu kabul eder. Farklı soyut yapılar altındaki Üretici semantik içerisinde seçim kuralları gibi konular semantik olarak sınıflandırıldığı için bu sistem de semantik olarak sınıflandırılır. Sözdizim kuramı bağlamında, bu yapılar sözdizimsel olarak kullanılır.

Ayrıca üretici semantik, dönüşümsel dilbilgisinde evrensel nitelikte olduğu varsayılan soyut cümle yapılarının dönüşümsel sentakstaki dilsel ifadeler için mantıksal kapsam ve şartlara ilişkin sınırlandırmalar kullanmadığını kabul eder.

Dönüşümsel dilbilgisi, üretici semantikte semantik-üretici ekleri sınıflandırmasının ve hangi dilbilgisinde hangi dizgesel niteliklerin olduğu gibi olgular arasında ayrım gözetilmediğini eleştirir.

Sözdizim'deki gelişmeler ve özerklik ilkelerinin daha belirgin hale getirilmesi ile üretici semantikteki tartışmalı noktalar açıklığa kavuşturulmuştur. Eleştiriler bilişsel dilbilgisi ve pragmatikteki yeni dil kuramlarının kavramlarını da etkiler.

Literatür;

Akarsu, Bedia (1998), Felsefe Terimleri Sözlüğü, İnkılap Yayınları.
Aksan, Doğan (1978), Anlambilim ve Türk Anlambilimi, Ankara, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 2. Baskı, 199 s.
Ayer, Alfred Jules, Dil, Doğruluk ve Mantık, Metis Yayınları, 152 s.
Başkan, Özcan (1988), Bildirişim (İnsan-Dili ve Ötesi), İstanbul, Altın Kitaplar, 491 s, (2003), Multilingual Yayınları.
Condon, John (1998), Kelimelerin Büyülü Dünyası (Anlambilim ve İletişim), İstanbul, İnsan Yayınları.
Denkel, Arda (1996), Anlam ve Nedensellik, İstanbul, Kabalcı Yayınevi.
bilimini.net/anlam bilimini.htm dil bilimini.net - Dil Bilimi Sitesi
Erkman-Akerson, Fatma (1991), Anlam-Çeviri-Karşılaştırma, İstanbul, Abc Kitabevi.
Görgün, Tahsin (2003), Anlam ve Yorum, Gelenek Yayıncılık.
Guiraud, P. (1999), Anlambilim, İstanbul, Multilingual.
Lyons, John (1983), Kuramsal Dilbilime Giriş, (Çeviren: Ahmet Kocaman), TDK, Ankara, 449 s.
Palmer, F.R. (2001), semantik (Yeni Bir Anlambilim Projesi), (Çeviren: Ramazan Ertürk, Kitâbiyât.
Tamba-Mecz, I. (1998), Anlambilim, İstanbul, İletişim Yayınları.
Türker,Sadık (2002/1) “Farabî’de Dil ve Mantık İlişkisi”, Kutadgubilig, İstanbul, sayı 1, s.137-175.
Türker, Sadık (2002/2) “Mantıkta Kullanılan Lafızlar”, Kutadgubilig, İstanbul, sayı 2, s.93-126.
Uğur, Nizamettin (2003), Anlambilim Sözcüğünün Anlam Açılımı, Doruk Yayınları.
Wilson, John (2002), Dil, Anlam ve Doğruluk, Ankara, Ankara Okulu Yayınları, 117 s.