ANADOLU‘DA BİTKİ TOPLAYICILARI

ANADOLU’NUN DAR BİR YÖRESİNDEN ÖRNEK TOPLAMIŞ OLAN BİTKİ TOPLAYICILARI Asuman Baytop*

⚠️ Mustafa Kemal Atatürk'ün doktorlarından Dr. Mehmet Kamil Kizi: Prof Dr.Asuman Baytop‼️

Anadolu’dan oluşturdukları zengin bitki koleksiyonları ile Edinburgh’da gerçekleştirilen Flora of Turkey projesine büyük yardımlarda bulunmuş olan bitki toplayıcıları (Baytop 2010) yanında, Anadolu’nun yalnızca bir yöresinden topladıkları bitki örnekleriyle adı geçen projeye kendi çapında katkıda bulunmuş olan toplayıcıları da tanımamız gerekmektedir. Bunların sayısı az değildir. Adlarını Flora of Turkey’i tarayarak veya bu eserin ikinci cildinin ön kısmında yayımlanmış olan “Botanical collections since 1888” adlı makaleden (Cullen et al. 1967) temin etmek kabildir. Bir kısmı hakkında daha evvelce çalışma yapılmıştır (Baytop 2010, Baytop 2011). Burada, bu tip yöresel toplayıcılardan birkaçı daha tanıtılmıştır.

Anadolu’nun dar bir yöresinden örnek toplamış bitki toplayıcıları Flora of Turkey’de (1965–2000) ve Cullen et al.’nin listesinde (1967) adı geçen bitki toplayıcıları arasında, Anadolu’nun dar bir yöresinden örnek toplamış olanlar da vardır. Bunlardan birkaçı bu makalede tanıtılmıştır. Ali Rıza Ertem (1887–1964) bir ziraatçidir ve Leningrad Botanik Bahçesi direktörü olan Ivan Vladimirovič Palibin (1872-1949) ile birlikte, Ekim 1918’de Zonguldak yöresinden örnek toplamıştır. Josef Andrasovszky (1889–1943), 1911 yılının ilkbahar ve yaz aylarında Konya bölgesinde gezmiştir. Koleksiyonunda bir tipörnek vardır. Franz Fleischer (1801–1878), Ocak-Eylül 1827 aylarında İzmir yöresini araştırmıştır. Örneklerinden 7’si tipörnektır. Les Frères des Écoles Chrétiennes (Hıristiyan Okulları Frerleri), 1906–1909 yılları Nisan- Ağustos aylarında Ankara’dan toplamışlardır. Bir tipörnekleri vardır. Hans Helbaek (1907–1981), Konya ilindeki Çatalhöyük antik harabelerinden 1962’de örnek toplamıştır. Koleksiyonunda bir tipörnek vardır. Friedrich Hermann (1873–1967), 1927 yazında 3 hafta Istranca dağlarında dolaşmış, yeni bir Centaurea türü adlandırmıştır. Alfred Huet du Pavillon (1829–1907), 1853 yılının Mayıs-Ağustos aylarında, Erzurum ve yakınlarında araştırma yapmış, Türkiye florasına 63 yeni takson kazandırmıştır. E.Boissier, yeni bir cinse onun adını vermiştir: Huetıa Boiss. John Kirk (1832–1922), 1855–1856 yıllarında, Çanakkale ilinin Erenköy mevkiinden örnek toplamıştır. Daha sonra Doğu Afrika florası ile ilgilenmiştir. Buradan topladığı yeni bir türe istinaden, adı yeni bir cinse verilmiştir: Kirkia Oliver. Johann Nemetz (1867–1938), 1894–1897 yıllarında İstanbul’dan ve Uludağ’dan (Bursa), Franz Elfried Wimmer (1877– 1950) de, 1905–1910 yıllarında gene İstanbul’dan örnek toplamışlardır. Emmerich Zederbauer (1877–1950), Mayıs-Temmuz 1902’de, Arnold Penther (1865–1931) ile birlikte Erciyas dağı’nda (Kayseri) araştırma yapmıştır. Anadolu koleksiyonunda 17 tipörnek vardır.

Ali Rıza Ertem ve Ivan Vladimirovič Palibin Ali Rıza Ertem (1887–1964), ziraatçidir. İstanbul’da Halkalı Yüksek Ziraat Mektebi’nde Nebatat ve Emraz-ı Nebatiye muallimi iken, 1918 sonbaharında I.V.Palibin ile birlikte Zonguldak yöresinden bitki örneği toplamıştır. Her iki toplayıcı hakkında aşağıda derlediğim bilgileri, Prof. Dr. Turhan Baytop’un (1920–2002) arşivinden temin etmiş bulunuyorum. Ivan Vladimirovič Palibin, Leningrad Botanik Bahçesi direktörü idi (T. Baytop arşivi). Fransızca yayınlarında, adını J.W. Palibine şeklinde yazmıştır (T. Baytop Arşivi). Flora of Turkey’deki (1965–2000) kayıtlarda, iki toplayıcının adı, Ali Rıza Bey et Palibin şeklinde birlikte yazılıdır. Ali Rıza Bey ve I.V.Palibin, birlikte yaptıkları Zonguldak botanik gezisinin sonuçlarını, 1920 tarihli müşterek bir yayında açıklamışlardır: “Excursion botanique dans les environs de Zonguldak (Asie Mineure)”, Moniteur Jard.Bot. Tiflis 1:15. Ali Rıza Bey, Halkalı Ziraat Mektebi’nde görevli iken, Halkalı Ziraat Mekteb-i Alisi Mecmuası adlı derginin ilk 6 sayısında (Nisan 1917 – Temmuz 1918), 9 makale yayımlamıştır. Konuları bitki hastalıkları, çürümeler, yılan yastığı, Bursa çayları ile ilgilidir (Kadıoğlu, 2002).

Josef Andrasovszky (1889–1943), Macar botanisttir. 1911’de Anadolu’ya gelmiş, İç Anadolu’nun Güney kesiminde, B4, C4 ve C5 Konya yöresi steplerinden bitki örnekleri toplamış ve bu konuda yayın yapmıştır. J. Andrasovszky’nin Türkiye bitkileri koleksiyonu hakkında bir fikir elde etmek için, P.H.Davis’in Flora of Turkey adlı eserinin içinde yer alan örnek kayıtları

Lanjouw et Stafleu de (1954, s.37), Andrasovszky’nin Anadolu koleksiyonunun 1911 tarihli olduğunu kaydetmiştir. Andrasovszky’nin 1912 tarihli ve Vorläufige Bericht über der im Jahre 1911 in den Steppen Kleinasiens ausgefühte Reise adlı yayını da, 1911 tarihini doğrulamaktadır.

Franz Fleischer (1801–1878), Alman eczacı, hekim ve bitki toplayıcısıdır. 1827 yılında İzmir’den önemli miktarda örnek toplamıştır. F.Fleischer 1801 yılında Lausick’te (Leipzig yakını, Almanya) doğmuş, önce eczacılık, sonra tıp okumuş, Unio Itineraria adlı şirketin hesabına, toplayıcı olarak Avrupa’nın çeşitli yörelerinden bitki örnekleri toplamış, 1827’de İzmir’e gelmiş ve bu yöreden de zengin bir koleksiyonla yurduna dönmüştür. Daha sonra, bir müddet İsviçre’de doğa bilimi öğretmenliği yapmış ve 1840’tan itibaren Hohenheim’da (Stuttgart’ın güney yöresi) profesör olmuştur.

Tarihli kayıtlardan, Fleischer’in İzmir’den Ocak–Eylül ayları arasında örnek toplamış olduğu anlaşılmaktadır.

Gene Flora of Turkey’e göre, Fleischer B1 İzmir’den 7 tipörnek toplamıştır. Adları aşağıda listelenmiştir. vol. 1:186 Ranunculus isthmicus Boiss. subsp.tenuifolius (Stev.) Davis 1:378 Alyssum smyrnaeum Meyer vol. 2:350 Tamarix smyrnensis Bunge vol. 8:278 Hyacinthella lineata (Steudel) Chouard 8:296 Fritillaria fleischeriana Steudel et Hochst. ex Schultes et Schultes 8:416 Crocus fleischeri Gay vol. 9:384 Alopecurus myosuroides Hudson var. tonsus (Blanche ex Boiss.) R.Mill Bu tipörnekler arasında 2 soğanlı bitki türü, onun adını taşımaktadır:

Les Frères des Écoles Chrétiennes, Hıristiyan Okulları Frerleri (Biraderleri) anlamına gelir. Frerler, bu okulların öğretmenleridir. P.H.Davis’in Flora of Turkey adlı eserinde (1965–2000) adı geçen toplayıcılar arasında, 1900lü yılların başlarında Ankara’dan bitki örnekleri toplamış olan bir frerler grubu vardır. Bu grubun adı Flora’da çoğunlukla Frères E.C. şeklinde kısaltılmış olarak yazılıdır (örneğin vol.1:286). Başka örnek kayıtlarında, Frères des E.C. (vol.1:458) veya Frères de E.C. (vol.1:209) şeklindeki kısaltmalara rastlayoruz. Bir tipörnek kaydında (vol.6:651), toplayıcıların adı Frères de l’École Chrétienne şeklinde tam olarak yazılmıştır. Flora of Turkey’in 11 cildini taradığımızda, bu eser içinde, Frerler tarafından toplanmış 46 örnek kaydına rastladık. Örneklerin büyük çoğunluğu A4 ve B4 Ankara kökenlidir. Ancak bir örnek (vol.7:107) B5 Ankara’dandır. Ankara örnekleri 1906–1909 yılları arasında, Nisan–Ağustos ayları boyunca toplanmıştır. Ankara örneklerine ilaveten, Flora’da Kuzey Kapadokya’dan toplanmış bir İç Anadolu örneği (vol.1:300) ile A6 Tokat’tan toplanmış ikinci bir İç Anadolu örneği (vol.3:138) kayıtlıdır. Anadolu dışı olarak, Frerler tarafından 1910 yılında Sakız adasından toplanmış 2 örnek Flora’ya girmiştir (vol.4:457 ve vol.7.595). Örneklerin ancak 15’i numaralıdır. Ankara örneklerindeki en yüksek örnek numarası 730 olduğuna göre (vol.7:596), Frerlerin Ankara’dan 750 civarında örnek toplamış olduklarını düşünebiliriz. Ankara örneklerinden biri bir tipörnektir.

1906–1909 yıllarında Ankara’dan bitki örnekleri toplamış olan Frerler kimlerdir ve ne maksatla Ankara’ya gelmişlerdir? Bu sorulara yanıt bulabilmek için, ilk olarak Larousse du XXe siècle’e başvurdum (Larousse 1930). İkinci bir kaynak olarak ta, Ange Michel’in Les Frères des Écoles Chrétiennes en Turquie (1841- 2003) adlı kitabını inceledim (Michel 2004). Bu kaynaklardan öğrendiğime göre, Les Frères des Écoles Chrétiennes enstitüsü, 1680 yılında Fransa’da Reims şehrinde, ilahiyat doktoru rahip J.-B. La Salle tarafından, öncelikli olarak esnaf çocuklarına ve fakir çocuklara dini ve sivil eğitim vermek amacıyla kurulmuştur.

A. Michel, Osmanlı döneminde hangi Anadolu şehirlerinde ve Anadolu’ya komşu hangi yörelerde Hıristiyan Okulları (Écoles Chrétiennes) bulunduğunu bildirmiştir (Michel 2004): İstanbul, İzmir, Trabzon, Ankara, Uşak, Zonguldak, Erzurum, İskenderun, Sakız adası, Selanik, Rodos adası. Gene Michel, Ankara’da 1907–1910 yıllarında ve 1912 yılında, bu tip iki okulun bulunduğunu yazmıştır. Bu bilgi, 1906–1909 yılları arasında Ankara’dan bitki örnekleri toplamış olan Frerlerin, Ankara’daki okulların Frerleri olabileceğini düşündürmektedir.

Hans Helbaek (1907–1981), Danimarkalı bir arkeobotanisttir. Antik harabelerden çıkarılan bitkisel kökenli kalıntıları inceleyen bir araştırmacıdır. Konya ilindeki Çatalhöyük harabelerini gezmiş, buradan çıkarılmış olan tahıl kalıntılarından örnekler temin etmiş, onları teşhis etmiş ve bu konuda yayın yapmıştır. Arkeobotanik incelemeleri dışında, yöreden bitki örnekleri toplamıştır. P.H.Davis’in Flora of Turkey adlı eserinin 9 cildi (1965–2000) içinde, onun 148 örneğinin kaydı yer almıştır. Bu örnekler 3 yerden toplamıştır: C4 Konya: Konya Çumra arası, Küçükköy (143 örnek); C3 Burdur: Hacılar (1 örnek) ve C4 İçel: Mut, Alahan (4 örnek). Çatalhöyük, Konya’nın Çumra ilçesine bağlı olan Küçükköy’ün yakınında, M.Ö. 7000 yıllarına ait antik bir yerleşme merkezidir. 1958–1963 yılları arasında J.Mellaart’ın başkanlığı altında kazılmıştır. Zengin ve iyi korunmuş karbonize hububat taneleri kalıntıları ve duvarları süsleyen renkli resimleri ile ünlüdür (Mellaart 1999). Hacılar, Burdur’un güneybatısında antik bir höyüktür. 1959–1960 yıllarında gene J.Mellaart’ın başkanlığında kazılmıştır. Çatalhöyük kadar eskidir. Alahan veya Alacahan, bir Bizans bazilikasıdır. J.Mellaart (1925–2012), Ankara’da İngiliz Arkeoloji Enstitüsü’ne bağlı bir arkeologdur. 1951’den itibaren Anadolu’da kazı yapmış, İstanbul Üniversitesi’nde Anadolu prehistoryası konusunda ders vermiştir. Flora of Turkey’de kaydı geçen Helbaek örneklerinin hepsi numaralıdır. En düşük örnek numarası 2350 (vol.1:486) ve en yüksek numara 2717’dir (vol.6:225). Bu kayıtlara göre, Helbaek’in Anadolu örneklerinin sayısı 400’e yakındır diyebiliriz.

Friedrich Hermann (1873–1967), Alman botanisttir. 1927 yılının Temmuz ayında, Trakya’daki Istranca dağlarından bitki örnekleri toplamış ve araştırma sonuçlarını yayımlamıştır. Flora of Turkey’i taradığımızda, bu eserde (1965–2000) F.Hermann’ın 70 kadar örneğinin kaydına rastladık. Hermann, Istranca dağları gezisini Alman botanist J.Mattfeld (1895- 1951) eşliğinde yapmıştır (Hermann 1936). Mattfeld’in bu dağlara gelmiş olduğunu, Flora of Turkey’de kayıtlı olan tarihsiz, fakat numaralı şu örneği kanıtlamaktadır. F.Hermann’ın örneklerinin Almanya’da Gatersleben herbaryumunda (GAT) ve Berlin Botanik Bahçesi ve Müzesi herbaryumunda (B) korunduğunu göstermektedir.

Alfred Huet du Pavillon (1829-1907), Fransız asıllı, Cenevre’ye yerleşmiş, bitki toplayıcısı bir botanisttir. 1853 yılında Doğu Anadolu’ya gelmiş, Erzurum ve yakınlarından çok sayıdan örnek toplamıştır. A.Huet du Pavillon eğitimini Cenevre’de görmüş, İsviçre’nin tanınmış botanik hocalarından Alphonse de Candolle’un (1806-1898) öğrencisi olmuş, 1851–1852’de onun herbaryumunda kurator olarak çalışmıştır. A.Huet du Pavillon’un Türkiye bitkileri koleksiyonu hakkında bilgi edinmek için, onun, P.H.Davis’in Flora of Turkey adlı eserinde yer alan örnek kayıtlarını gözden geçirdik. Bu eserin 9 cildi (1965-1985) içinde onun 230 kadar örneğinin kaydına rastladık. Örneklerin büyük çoğunluğu Erzurum ilinden toplanmış olmakla beraber, Erzincan, Gümüşhane, Kars, Trabzon gibi komşu illerden toplanmış olanlar da vardır. A. Huet, Erzurum’da İngiliz Konsolosluğunda görevli olan J. Zohrab ile birlikte de örnek toplamıştır; vol.8:298’de yer alan bir örnek kaydı, bu hususu kanıtlamaktadır. Tarihli kayıtlardan, toplamanın Mayıs–Ağustos ayları arasında yapılmış olduğu anlaşılmaktadır. A.Huet, Erzurum gezisinden zengin bir koleksiyonla Cenevre’ye dönmüştür. P.E.Boissier (1810-1885) Flora Orientalis adlı eserini hazırlarken, onun koleksiyonunu incelemiş (Boissier 1867, s. XX), bu sırada birçok yeni tür betimlemiş ve bu yeni türleri A. Huet ile birlikte yayımlamıştır. Kendi başına betimlediği hallerde, Boissier yeni adlarda epitet olarak onun adını kullanmıştır. Flora of Turkey’de kayıtlı olan ve A.Huet tarafından toplanmış tipörneklerin 11’inin adında Huet’in adını buluyoruz: huetii “Huet’in” anlamına, huetianum ise “Huet ile ilgili” anlamına gelmektedir.

Sir John Kirk (1832-1922), doğa düşkünü, bitki toplayıcısı bir İngiliz hekimdir. Kırım Savaşı sırasında, henüz genç bir hekim iken, İngiliz Devleti’nin Erenköy’de (Çanakkale) kurduğu Askeri Hastane’de görev almış, 1855-1856 yıllarında bu yöreden bitki örnekleri toplamıştır. Genç bir hekim olarak, 1854– 1855 Kırım Savaşı’nda, İngiliz Devleti’nin Çanakkale’de Erenköy mevkiinde inşa ettiği askeri hastanede görev aldı. Burada 1855–1856 yıllarında bitki örnekleri topladı. Koleksiyonunu İngiltere’ye Kew herbaryumuna (K) yolladı. Çanakkale’den sonra Kirk, Afrika’daki Viktorya şelalesinin tanınmış kaşifi David Livingstone’un (1813-1872) düzenlediği 1859–1863 Zambesia gezisine, botanist ve hekim olarak katıldı. P.H.Davis’in Flora of Turkey adlı eserinin 9 cildinde (1965-1985) yer alan Kirk’ün örneklerinin kayıtları incelendiğinde, sayısı 97’yi bulan bu örneklerin hepsinin numarasız olduğu görülür. Bu nedenle Kirk’ün Çanakkale koleksiyonunda ne miktarda örnek bulunduğu hakkında Flora of Turkey tahmini bile olsa herhangi bir bilgi verememektedir. Örneklerin bir kısmı tarihli, bir kısmı tarihsizdir. Örneklerin büyük çoğunluğu, Çanakkale’deki Erenköy yöresinden toplanmıştır. Erenköy örnekleri, tarih olarak Eylül 1855 ayı ile Mart- Ağustos 1856 arasındaki ayları taşır. 

Johann Nemetz (1867-1938), Avusturyalı bir öğretmendir. 1894-1897 yılları arasında İstanbul’da görevli olduğu sırada, İstanbul’dan ve Uludağ’dan (Bursa) bitki örnekleri toplamıştır. 972 örnek taşıyan koleksiyonu Viyana Üniversitesi Botanik Enstitüsü herbaryumda (WU) saklıdır. G (Cenevre), GZU (Graz), M (Munich)’te de örnekleri vardır. GZU’da 800 kadar örneğinin saklı bulunduğu bilinmektedir. Koleksiyonundaki Kriptogam örnekleri, K.Fritsch (1864-1934) tarafından incelenmiş ve yayımlanmıştır (Fritsch 1899). K.H.Rechinger fil. (1906-1998) de, İstanbul bitkilerinin listesini hazırlarken, Nemetz’in topladığı Fanerogam örneklerini incelemiştir. (Speta 1994, s.14-15; Vegter 1983, s.587; Rechinger fil.1938, s.1). Flora of Turkey’in ciltlerini (1965-2000) taradığımızda, Nemetz’in 47 gibi az sayıda örnek kaydının bu eserde yer aldığını gördük. Örneklerin büyük çoğunluğu İstanbul’dan toplanmıştır. Hepsi numarasızdır. Ancak bir örnek ‘178 bis’ kaydını taşımaktadır (vol.1:361). Tarih, hemen her örnekte, gün, ay ve yıl verilerek yazılıdır. Örneklerin toplanması 1895, 1896 ve 1897 yıllarında yapılmıştır. İki örnek (vol.6:170 ve 714), Nemetz’in Uludağ’a (Bursa) Mayıs 1895 sonunda gittiğini kanıtlamaktadır. Tarihsiz bir örnek (vol.9:599), onun Edirne’ye de gittiğine işaret etmektedir.

Franz Elfried Wimmer (1881-1961), Avusturyalı bir rahip ve botanisttir. 1905-1910 yılları arasında İstanbul’da görevli iken, bu yöreden bitki örnekleri toplamıştır. 1907’de rahip olmuş, rahiplik yapmış ve botanikle uğraşmıştır. Viyana’da ölmüştür. İstanbul koleksiyonu W (Viyana Tabiat Tarihi Müzesi)’dedir ve 400 kadar örnek içerir. K.H.Rechinger fil. (1906-1998), İstanbul bitkileri listesini hazırlarken, onun koleksiyonunu da incelemiştir. (Speta 1994, s.15; Vegter 1998, s.1170; Rechinger fil.1938, s.2). Flora of Turkey adlı eserin (1965-2000) içinde, Wimmer’in 12 gibi çok düşük sayıda örneği kayıtlıdır. Hepsi İstanbul’dan toplanmıştır. Tarihli örnekler 1907, 1908 ve 1909 yıllarını taşımaktadır. Çoğu numaralıdır ve en yüksek numara 333’tür (vol.7:297). Bu numara, Wimmer’in İstanbul koleksiyonunda 400’e yakın bitki örneği bulunduğunu ima etmektedir.

Emmerich Zederbauer (1877–1950), Avusturyalı bir botanisttir. 1902 yılında Erciyas dağı’ndan (Kayseri) bitki örnekleri toplamış ve araştırma sonuçlarını yayımlamıştır. E.Zederbauer Viyana Üniversitesi’nde okumuş, Prof.Dr.Wettstein’ın (1863–1931) asistanlığını yapmış, 1912’de Hochschule für Bodenkultur’da (Yüksek Ziraat Okulu) doçent, 1921’de aynı okulda Meyva ve Bahçecilik profesörü, 1934–1938’de rektör olmuştur. Viyana’da vefat etmiştir. (Speta 1994, s.15). Flora of Turkey’in 9 cildi (1965–1985) içinde Zederbauer’in 130 kadar Anadolu örneğinin kayıtlarına rastladık. Bunların büyük kısmında Zederbauer tek başına toplayıcıdır. Az bir kısmını Penther ile birlikte toplamıştır. Örneklerin hemen hepsi B5 Kayseri: Erciyaş dağı kaydını taşır. Gene Flora of Turkey’deki tarih taşıyan örnek kayıtlarına göre, Zederbauer Erciyaş dağı’ndan 1902 yılının Mayıs, Haziran ve Temmuz aylarında örnek toplamıştır. Yöreye A.Penther ile birlikte gelmiştir. Araştırma sonuçlarını 1903–1908 yılları arasında, A. Penther yalnız başına veya Zederbauer ile birlikte 5 makale içinde yayımlamıştır. (Speta 1994, s.68). Arnold Penther (1865–1931), Avusturyalı bir zoologdur. Viyana Üniversitesi’nde okumuş, 1898’de zooloji dalından mezun olmuştur. Viyana Tabiat Tarihi Müzesi’nde önce asistan, sonra kurator olarak çalışmış ve sonra danışman olmuştur. (Speta 1994, s.15; Vegter 1982, s.665) Flora of Turkey’e dayanarak aşağıda derlediğimiz tipörnekler listesine göre, Zederbauer 1902 Anadolu gezisinde 17 yeni taksonun tipörneklerini toplamıştır.

Açıklama: Ange Michel’in Les Frères des Écoles Chrétiennes en Turquie adlı kitabından bana fotokopiler temin etmiş olan Prof.Dr. Feza Günergun’a teşekkür borçluyum. Kaynaklar  Baytop, A. 2010. “Plant collectors in Anatolia (Turkey),” Phytologia Balcanica, 16(2):187-213.  Baytop, A. 2011. “Anadolu’dan bitki örnekleri toplamış olan arkeolog, antropolog ve diplomatlar,” Osmanlı Bilimi Araştırmaları (ed. F.Günergun), 13 (1): 81-100.  Baytop, T. arşivi. T.Baytop - Türkiye florasının tanınmasına katkıda bulunan araştırıcılar 1553-1965 adlı dosya, İstanbul, 1990.  Boissier, E. 1867. Flora Orientalis, vol.1, Basileae.

Chaudhri, M.N., Vegter, I.H., de Wal, C.M. 1972. Index Herbariorum, Part II(3), Collectors, Regnum Vegetabile vol.86, Utrecht.  Cullen, J. et al. 1967. “Botanical collectors since 1888,” in Davis, P.H. (ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol.2, s.1-8.  Davis, P.H. (ed.). 1965-1985. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vols. 1- 9, Edinburgh.  Davis, P.H. et al. (eds.). 1988. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol.10, First Supplement, Edinburgh.  Demiriz, H. 1993. An annotated Bibliography of Turkish Flora and Vegetation, TÜBİTAK, Ankara, s.228-229 ve s.219-220.  Desmond, R. 1977. Dictionary of British and Irish Botanists and Horticulturists, London.  Draft Index of Author Abbreviations compiled in the Herbarium Royal Botanic Gardens, Kew, 1980.  Fritsch, K. 1899. Beitrag zur Flora von Constantinopel, I. Kryptogamen, Denkschr. Kaiserl. Akad. Wiss. Wien Math.-Naturwiss. Kl., 68: 219-250.  Güner, A. et al. (eds.). 2000. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol.11, Second Supplement, Edinburgh.  Helbaek, H. 1964. “First impression of the Çatak Höyük plant husbandry,” Anatolian Studies XIV: 121-123.  Hermann, F. 1932. “Pflanzen aus Ost-Thrakien,” Izv. Bulg. Bot. Druz. 5: 132-142.  Hermann, F. 1936. “Die Pflanzendecke des Strandscha-Gebirges,” Repert. Spec. Nov. Regni Veg., Beihefte/Bd. 87.  Hermann, F. 1937. “Ergänzungen und Berichtigungen zu meiner Arbeit: Die Pflanzendecke des Strandsha-Gebirges,” Repert. Spec. Nov. Regni Veg. 42 (1-10): 103-110.  Holmgren, P.K. et al. (eds.). 1990. Index Herbariorum, Part 1. The Herbaria of the World, eighth edition, New York.  Index Kewensis. 1895, vol.2, s.7.  Kadıoğlu, S. 2002. “Halkalı Ziraat Mekteb-i Alisi Mecmuası üzerine bir inceleme,” Osmanlı Bilimi Araştırmaları (ed. F.Günergun), IV (1): 99-118.  Lanjouw, J., Stafleu, P.A. 1957. Index Herbariorum, Part II(2): Collectors, Regnum Vegetabile vol. 9, Utrecht.  Larousse du XXe siècle, tome troisième. 1930. ‘Écoles chrétiennes (Frères des),’ Paris, s.36.  Lasègue, A. 1845. Musée Botanique de M. Benjamin Delessert, Paris.  Mellaart, J. 1999. “Under the Volcano,” Cornucopia, 19(4): 76-97.  Michel. A. 2004. Les Frères des Écoles Chrétiennes en Turquie (1841-2003), Les éditions Isis, İstanbul.

Rechinger fil., K.H. 1938. “Enumeratio Florae Constantinopolitanae,” Feddes Repert., Beihefte, Bd. XCVIII.  Sheperd, J. 1991. The Crimean Doctors, a History of the British Medical Sciences in the Crimean War, vol. 2, Liverpool University Press, s. 642.  Speta, F. 1994. “Österreichs Beitrag zur Erforschung der Flora der Türkei,” Stapfia 34, Linz.  Strid, A. 2006. Flora hellenica bibliography, second edition, Polish Academy of Sciences, Krakow, s. 219-220.  Tan, Kit 1985. “Triticum L.,” in P.H.Davis et al. (eds.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol.9, s.246 ve 254.  Vegter, I.H. 1983. Index Herbariorum, Part II (5): Collectors, Regnum Vegetabile vol. 109, Utrecht.  Vegter, I.H. 1988. Index Herbariorum, Part II(7): Collectors, Regnum Vegetabile vol. 117, Utrecht.  Wagenitz, G. 1982. Index Collectorum Principalium Herbarii Gottingensis, Göttingen.

https://arastirmax.com/en/system/files/438/1_70.pdf

Avcı-toplayıcı atalarımız dünya nüfusunun birkaç milyondan ibaret olduğu bir dönemde, kendilerine bereketli bir sofra sunan yeryüzünde -kritik iklim değişikliği momentleri dışında- besin sıkıntısı çekmeden yaşarken; günümüz avcı-toplayıcıları, sanayi toplumlarının kıyısında, onların tehdidi altında, kutup bölgeleri, balta girmemiş orman içleri ya da çöl arazileri gibi verimsiz topraklarda sürgün bir yaşam sürdürmektedirler.

Türkiye ile ilgili yayım­lanan ilk flora çalışması, İsviçreli botanikçi Edmond Boissier tarafından 1867- 1884 yılları arasında hazırlanan 5 ciltlik “Flora Orientalis”. Kitap, Türkiye’nin yanı sıra Or­tadoğu, Balkanlar, Kafkasya gibi ülkeleri de kapsıyor. İkincisi ise Peter Davis’in ha­zırladığı 10 ciltlik “Flora of Turkey and the East Aegean Islands”…

Türkiye ve Ege Adaları bitki zenginliği üzerine yayımlanan en kapsamlı eser Edinburg Üniversitesi’nden Peter Davis’in 10 ciltlik kitabı. 11’inci cildi de 2001’de Türk bilimadamlarının katkısıyla hazırlanmış, Edinburg Üniversitesi’nce yayımlanmıştı. 

Boissier, 19’uncu yüzyılda Yunanistan’dan Pakistan’a kadar geniş bir coğrafyayı inceleyip Flora Orientalis’i yazmış. 6000 doğal tür listelemiş. Endemikler belirtilmemiş. Davis’in 1966-1988 arasında yayımlanan 10 ciltlik eserinde 8575 tür var.  

Türkiye’de bitki ressamı sayısı bir elin parmaklarından az. Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi’nde İngiltere’den gelen uzmanın dört yıl verdiği kurslarda 48 kişi eğitim gördü, sadece üçü bu işi sürdürüyor. 11 bin türden 2 bini suluboya, diğerleri teknik kalem resmedilecek. Doğada erişemediğimiz örnekler için Avrupa’nın önde gelen botanik merkezleriyle bağlantı kurulması gerekiyor.